امین‌الله فرهادی، رئیس مرکز رتبه‌بندی اتاق ایران،-عکس: بهاره تقی‌آبادی
جایگاه و اعتبار بنگاه‌های اقتصادی واقعی مشخص نیست؛ اقتصادی نفتی-رانتی-دولتی عمل بازدارنده برای رشد بنگاه‌های اقتصادی است و این را هر فعال اقتصادی در بیان اول به تکرار می‌گوید. اما شناخت بنگاه واقعی ازصوری نیاز به ابزارهایی دارد که تاکنون در اقتصاد ایران غایب بود. مرکز ملی رتبه‌بندی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران همان ابزاری است که می‌خواهد بر اساس شاخص‌های کمی بنگاه واقعی را از بنگاه‌های غیرواقعی تمیز دهد و اعتبار این بنگاه‌ها مشخص شود. امین الله فرهادی، رئیس مرکز رتبه‌بندی اتاق ایران در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران از مأموریت مرکز ملی رتبه‌بندی اتاق ایران می‌گوید و از چشم‌اندازی که در مقابل دارد؛ اهدافی بلندمدت که در صورت اجرایی شدن آن عرصه برای فعالیت بنگاه‌های واقعی هموار خواهد شد.
*****
لزوم اجرایی‌شدن رتبه‌بندی در میان بنگاه‌های اقتصادی چیست؟
مسائل و رفتارهای اقتصادی قواعد خاص خود را دارد؛ در اقتصاد ایران مسئله این است که بخشی از این قواعد را داریم و بخشی از قواعد در عرصه اقتصادی غایب است. در کشورهای پیشرفته عرض، عمق و وزن فعالیت اقتصادی مشخص است. بنگاه‌ها موقعیت و رتبه خود را به‌خوبی می‌شناسند. اطلاعات و جایگاه فعالان اقتصادی توسط مؤسسات رتبه‌بندی تعیین و ثبت می‌شود و براساس آن‌همه ذینفعان ازجمله سیستم بانکی، بیمه، گمرک می‌دانند چگونه به بنگاه اقتصادی سرویس بدهند و امکان فرار از خدمت به فعالان اقتصادی کم می‌شود.
اما زمینه و عرصه اقتصادی در ایران به‌هم‌ریخته است و به زمین آفت‌زده شباهت دارد. در این زمین علف‌های هرز بیش از محصول واقعی است. شرکت‌ها و بازیگران صوری نفس بنگاه‌های واقعی را گرفته‌اند. اقتصاد دولتی هم مزید بر این علت شده است و برای عبور از این شرایط چاره‌ای جز تن دادن به قواعد اقتصادی و رتبه‌بندی نداریم.
مرکز ملی رتبه‌بندی ایران از چه زمانی کار خود را شروع کرده است؟
فعالیت رتبه‌بندی از چند سال گذشته شروع‌شده است، اما مرکز ملی رتبه‌بندی فعالیت خود را از اردیبهشت 96 آغاز کرده است
قبل از آن وضعیت چگونه بود؟
بخش رتبه‌بندی در اتاق قبلاً وجود داشته و فعالیت خودش را انجام داده است. دوستان قبلی ما زحمات زیادی کشیده‌اند و تجارب زیادی در اختیار ما قرارگرفته است. اما در هم تنیدگی حوزه کار کارفرما و پیمانکار باعث شده که آن‌گونه که اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران انتظار داشته است این ابزار تسهیل‌گر و شفاف‌ساز نشو و نما نداشته است یا موردحمایت قرار نگرفته است.
الآن اتاق ایران مصمم است قانون رتبه‌بندی مصوبه مجلس شورای اسلامی، تبصره 5 ذیل قانون حداکثر استفاده از توان داخلی برای واردات و صادرات را اجرایی کند. مرکز ملی رتبه‌بندی با این هدف کار خود را شروع کرده است. تمام فرایند ثبت شرکت تا خردادماه انجام‌شده است. کارگروه تدوین سند چشم‌انداز از خردادماه کار خود را شروع کرده و الآن در مرحله تدوین ساختار هستیم. امیدواریم در سال 1396 عملیات اجرای رتبه‌بندی در عرصه فعالان اقتصادی ایران شروع شود.
این مرکز به‌غیراز اتاق ایران با کدام وزارتخانه و سازمان دولتی ارتباط دارد؟
ارتباط مرکز از یک‌سو با مؤسسات رتبه‌بندی و فعالان اقتصادی است و از سوی دیگر با ذینفعان رتبه‌بندی ازجمله با وزارت اقتصاد و دارایی و وزارت صنعت، معدن، تجارت و کشاورزی است. همه قوای کشور به این جمع‌بندی رسیده‌اند که برای داشتن اقتصادی پویا و برای سوق دادن منابع و تسهیلات به فعالان واقعی باید از مسیر شفاف‌سازی عبور کنند. یکی از ابزارهای شفاف‌سازی رتبه‌بندی است. در قانون و مقررات صادرات و واردات مجلس شورای اسلامی دولت و اتاق ایران را برای حفظ سلامت اداری و مبارزه با مفاسد اقتصادی مکلف به انجام رتبه‌بندی نموده است. همچنین قانون‌گذار در قانون حداکثر استفاده از توان داخلی در امر صادرات باهدف حمایت از فعالان و بازرگانان واقعی و شناسایی آنان اتاق ایران را مکلف به رتبه‌بندی فعالان اقتصادی نموده است. قانون بهبود مستمر محیط کسب‌وکار نیز همین تکالیف را برای اتاق ایران تکرار کرده است. پیام همه این قوانین یک‌چیز است و آن رتبه‌بندی برای فراهم کردن زمینه ارائه تسهیلات و تخفیفات به فعالان اقتصادی واقعی است. البته این مرکز دارای جایگاه رگولاتوری است. وظیفه و ماموریت مرکز رتبه‌بندی ایران تعیین شاخص‌ها، ضوابط و معیارهای رتبه‌بندی و نظارت بر فرآیند رتبه‌بندی است. عملیات رتبه‌بندی توسط مؤسسات رتبه‌بندی که از این مرکز اعتبار و مجوز رتبه‌بندی دریافت می‌کنند صورت می‌گیرد. اتاق ایران مصمم است با این ساختار کار رتبه‌بندی فعالان اقتصادی را انجام دهد.
یعنی هم بنگاه‌های دولتی و هم بنگاه‌های خصوصی در این مرکز رتبه‌بندی می‌شوند؟
با توجه به تکلیف قانونی باید اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران این کار را انجام دهد. صلاحیت شرکت‌های ایرانی از سوی اتاق ایران توسط دستگاه ذی‌ربط تعیین می‌شود. حمایت‌های قانونی و تسهیلاتی دولت بر اساس رتبه‌بندی انجام می‌شود. سازمان امور مالیاتی، بانک‌ها و گمرک در ترخیص یا صدور بر اساس رتبه اتاق ایران همکاری می‌کنند و اتاق ایران مصمم شده در این عرصه باقوت وارد شود تا بنگاه واقعی شناسایی شود.
آیا شاخص‌های رتبه‌بندی مشخص‌شده است؟
در دنیای امروز، رتبه‌بندی و اعتبارسنجی الگوی مشخصی دارد. مؤسسات بزرگ بین‌المللی مثل S&P، MOODYS فیچ و غیره به‌نوعی مرجع هستند. همین‌طور سایر کشورهای توسعه‌یافته برای اقتصاد کشور خود مؤسسات رتبه‌بندی دارند. در مورد شاخص‌ها در دنیا تجارب قابل‌توجهی وجود دارد و ما هم در تعریف سند چشم‌انداز از تجارب دنیا استفاده کرده‌ایم. دوستان ما هم که قبلاً در اتاق ایران فعال بودند تجارب بیرونی را بومی کرده‌اند. ما شاخص‌های لازم راداریم و کارگروه تدوین سند چشم‌انداز و ساختار مرکز به دنبال تکمیل شاخص‌ها هستند و به‌محض تکمیل و تصویب این فرآیندها کار شروع می‌شود، زیرا پایه‌ریزی‌های قابل‌توجهی از گذشته در اختیار است
یعنی الآن دو کار در دستور دارید؟
بله تدوین سند چشم‌انداز و تدوین ساختار مرکز از اولویت‌های اصلی ماست. هر واحدی بخواهد ماندگار شود نیاز به تدوین سند چشم‌انداز دارد. ذینفعان خود را باید مشخص و استراتژی و ساختار خود را تدوین کند و بعد عناصر و کارشناسان خود را معین کند. سند چشم‌انداز از این منظر قابل‌بررسی است. الآن ساختار و سند نهایی شده است. کارگروه تدوین تلاش می‌کنند آیین‌نامه‌ها نهایی شود و برای تصویب ارسال شود. امیدواریم در دو ماه آینده از این مرحله عبور کنیم و به مرحله بعد برسیم
گام بعدی کدام است؟
گام بعدی آموزش و توجیه فرآیند رتبه‌بندی برای فعالان اقتصادی و مؤسسات داوطلب رتبه‌بندی است با این هدف که به‌عنوان همکار از مرکز ملی رتبه‌بندی تأیید صلاحیت بگیرند.
اعضای کارگروه تدوین چه کسانی هستند؟
ترکیبی از افراد خبره اقتصادی و استادان دانشگاه از دانشگاه‌های صنعتی شریف، علامه طباطبایی و آزاد هستند. این کارگروه توسط تیم پشتیبان حمایت و تدارک می‌شود.
*بخش رتبه‌بندی در اتاق ایران شش سال فعالیت کرده و الآن شما در حال مطالعه برای تدوین ساختار هستید؟
آنچه قبلاً انجام می‌شده است مکانیزم خاصی داشته است که طی قراردادی بین اتاق ایران و شرکت پارسیان هوشمند انجام‌گرفته است. این روش حداکثر در قالب یک پایلوت بزرگ جا می‌گیرد اما با ایجاد مرکز ملی رتبه‌بندی، چندین موسسه رتبه‌بندی فعال می‌شوند و در عرصه ملی کار خواهند کرد.
شما بارها از تشخیص بنگاه‌های واقعی می‌گویید؛ این تشخیص و شناسایی چگونه ممکن است و چه ابزاری در اختیاردارید؟
این سؤال بسیار مهمی است! برای تشخیص بنگاه واقعی از صوری باید شاخص معین داشته باشیم و کارگروه تدوین هم‌روی این مسئله تمرکز کرده‌اند. چهار حوزه زیرساخت‌های شرکت، توانمندی هیئت‌مدیره و مدیران شرکت؛ حوزه مالی شرکت، عملیات بازرگانی شرکت و میزان ارتباطات بنگاه‌ها با NGO های محلی، منطقه‌ای و ملی شرکت شاخص گذاری شده است.
شما به «مقاومت‌ها» اشاره می‌کنید؛ این مقاومت از ناحیه چه کسانی صورت می‌گیرد؛ آیا مقاومت درون خود بنگاه‌های اقتصادی است یا موانع دیگری بر سر راه مرکز رتبه‌بندی قرارگرفته است؟
ما مطمئن هستیم که فعالان اقتصادی واقعی زحمت‌کش از طرح رتبه‌بندی استقبال می‌کنند و از این گله‌مند هستند که چرا سیستم بین آنها و شرکت‌های صوری تمیز قائل نمی‌شود. مقاومت‌هایی که در مسیر رتبه‌بندی احتمالاً به وجود می‌آید ناشی از همان شبه بنگاه‌هاست که می‌خواهند فضای کسب‌وکار شفاف نباشد زیرا اکثر بنگاه‌ها و شرکت‌های صوری که خود را شرکت واقعی نشان می‌دهند با رتبه‌بندی باید مسیر خود را اصلاح کنند چون رتبه‌بندی تکلیف این‌ها را مشخص می‌کند.
حامی مرکز ملی رتبه‌بندی چه کسی است و در زمان اختلاف چه کسانی از شما حمایت می‌کند؟
حامی اصلی مرکز ملی رتبه‌بندی قانون است، قوانین خوبی که اتاق ایران را مکلف به رتبه‌بندی فعالان اقتصادی می‌کند. مرکز ملی رتبه‌بندی قوانین لازم را در اختیار دارد و اتاق ایران به‌عنوان پارلمان بخش خصوصی اراده لازم را در این زمینه دارد.
اگر بنگاهی به رتبه اختصاص داده‌شده اعتراض داشته باشد باید به کجا مراجعه کند و داوری بر عهده چه ارگان یا سازمانی خواهد بود؟
اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران برای اینکه این کار را به‌صورت اصولی جلو ببرد مرکز ملی رتبه‌بندی را در قالب مرکز رگلاتوری طراحی کرده است. مرکز رگولاتوری وارد اجرا نمی‌شود. اینجا سیاست‌ها، شاخص‌ها و ضوابط مشخص می‌شود و درنهایت به مؤسسات حرفه‌ای رتبه‌بندی ابلاغ می‌شود. نظارت بر عملکرد مؤسسات بر عهده مرکز ملی رتبه‌بندی است بنابراین مرکز ملی رتبه‌بندی در جایگاه تدوین مقررات و شاخص‌ها و داور عمل می‌کند.
آیا الان چنین مؤسسات رتبه‌بندی در ایران فعالیت می‌کنند؟
بله، تعداد محدودی هستند. مرکز ملی رتبه‌بندی به‌محض شروع عملیات اجرایی از طریق روزنامه‌های کثیرالانتشار دعوت به همکاری خواهد کرد. این مؤسسات از مرکز ملی رتبه‌بندی ایران تأیید صلاحیت خواهند گرفت و این تأیید صلاحیت با بررسی‌های خاص خود همراه خواهد بود. جایگاه ناظر و مجری کاملاً از هم جداست، هم مسیر رسیدگی به شکایت‌ها مشخص است و هم حوزه عمل مؤسسات رتبه‌بندی. البته کار مرکز ملی رتبه‌بندی با همکاری نزدیک اتحادیه‌های صنفی و واحد تشکل‌های اتاق ایران خواهد بود که اکنون به‌خوبی پیش می‌رود
ناظر عملکرد مرکز رتبه‌بندی کجا خواهد بود؟
اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران که نقش مجمع عمومی را به عهده دارد.
چقدر طول می‌کشد تا این شاخص‌ها تدوین شود؟
تلاش می‌کنیم فاز ایجاد ساختار بیش از سه ماه طول نکشد تا بلافاصله وارد فاز اجرایی انتخاب مؤسسات رتبه‌بندی شویم.