معافیت 6 ماهه کشورهای وارد کننده نفت ایران از تحریم‌های نفتی آمریکا در حالی به‌روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود که مقامات آمریکایی رسماً اعلام کردند این معافیت‌ها تمدید نخواهد شد. هشت کشور وارد کننده عمده نفت ایران به مدت 6 ماه فرصت داشتند تا خرید نفت از کشورمان را به‌تدریج به صفر برسانند. هم‌زمان با اعلام عدم تمدید این معافیت‌ها، عربستان و امارات متحده عربی برای جبران سهم ایران در بازارهای جهانی اعلام آمادگی کردند. این در حالی است که هند، چین و کره جنوبی به دنبال مذاکره برای تجدیدنظر در این تصمیم هستند.
علیرضا سلطانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی و کارشناس ارشد اقتصاد انرژی آثار این تصمیم آمریکا بر اقتصاد ایران را تشریح کرد. به اعتقاد سلطانی، آمریکا پس از خروج از برجام، تلاش کرده تا با ایجاد شوک‌های روانی، آتش تحریم‌ها علیه ایران را روشن نگه دارد. عدم تمدید معافیت‌های نفتی نیز ازجمله همین شوک‌هاست که به دلیل تخلیه بار روانی فضای عمومی کشور، اثرات قابل‌انتظار آن بر اقتصاد کشور کاهش‌یافته است. بااین‌وجود نمی‌توان از آسیب‌های چنین تصمیماتی چشم‌پوشی کرد و لازم است دولت از سیاست‌های پولی و مالی هیجانی و غیرمتعارف، برای مقابله با این آسیب‌ها پرهیز کند.
عدم تمدید معافیت هشت کشور خریدار عمده نفت ایران، تحریم‌ها علیه کشورمان را وارد مرحله دشوارتری خواهد کرد؟
برای تبیین و تحلیل این مسئله، لازم است نحوه اجرا و مدیریت تحریم‌های جدید ایران از سوی دولت آمریکا را مرور کنیم. جنبه روانی و سیاسی تصمیم دولت آمریکا مبنی بر عدم تمدید معافیت نفتی کشورهای خریدار نفت ایران، بیشتر از تأثیر واقعی تحریم‌هاست. ترامپ و مشاورانش در دور جدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، بیش از آنکه بر واقعیت‌های تحریم تأکید کنند، بر جنبه‌ها و آثار روانی تحریم‌ها در فضای داخلی اقتصاد ایران، تکیه کرده‌اند.
به همین دلیل، آمریکا از ابتدای خروج از برجام، به‌صورت مشخص، برنامه‌ریزی‌شده و هدفمند سعی می‌کند در دوره‌های مختلف، آتش تحریم‌های ایران را روشن نگه دارد و با اقداماتی، از خاموش شدن اثرات روانی این تحریم‌ها جلوگیری کند. درواقع هدف آمریکا، نه واقعیت‌های تحریم، بلکه روشن نگه‌داشتن فضای روانی تحریم‌هاست.
فضای حاکم بر اقتصاد ایران، تحمل این بار روانی تازه را خواهد داشت؟
تحولات بازار ارز و سایر تحولات اقتصادی ایران در یک سال اخیر و بعد از خروج آمریکا از برجام، دولتمردان آمریکایی را به این نتیجه رسانده است که می‌توانند با این ترفند و سیاست، اهداف تحریمی خود را دنبال کنند. باگذشت زمان، به‌تدریج از شدت بار روانی تحریم‌های آمریکا کاسته شده است که بخشی از آن، به دلیل توجه دولت و نهادهای اقتصادی برای اتخاذ تصمیمات منطقی در مقابله با تحرکات تحریمی آمریکا و خروج از دوران واکنش هیجانی به آن‌هاست و بخش دیگر، ناشی از تخلیه بار روانی فضای عمومی از تأثیرات هیجانی و گسترده تحریم‌های آمریکا بر بازار است که این مورد، به حوزه عمومی و مردم بازمی‌گردد که پس از گذشت حدود یک سال، به‌نوعی خود را با شرایط تحریمی آمریکا تطبیق داده و فشارهای اقتصادی را پذیرفته‌اند.
می‌توان نتیجه گرفت که این بار، شاهد تغییرات شدیدی در بازارهای داخلی نخواهیم بود؟
واقعیت این است که هر چه زمان می‌گذرد، از تأثیرات شوک‌آور این تصمیمات بر اقتصاد ایران، کاسته می‌شود. آمریکا در مقاطع سه یا چهارماهه، تحریم‌های جدیدی را با این هدف روانه ایران می‌کند تا مدیریت فضای روانی اقتصاد ایران را که با خروج از برجام آغازشده بود، در دست خود نگه دارد و بهره‌برداری‌های لازم را از آن داشته باشد.
این در حالی است که باوجود اقدامات اخیر علیه سپاه و همچنین عدم تمدید معافیت‌ها، بازار ایران شوک بزرگی را تجربه نکرد و می‌توان استنباط کرد که فشار روانی تحریم‌های آمریکا تا حد زیادی تخلیه‌شده و دولت آمریکا نمی‌تواند بیشتر ازاین‌روی ظرفیت بار روانی تحریم‌ها حساب کند. این موضوع تا حدی می‌تواند این اطمینان را ایجاد کند که شوک‌های سال گذشته، به اقتصاد کشور وارد نخواهند شد.
چشم‌انداز صادرات نفت ایران را به بازارهای جهانی، با توجه به تصمیم اخیر آمریکا، چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
واقعیت این است که آمریکایی‌ها در قطع صادرات نفت کشورمان، حداقل تا اواخر سال 2019، جدی نیستند. درست است که آمریکا معافیت نفتی را تمدید نکرده، اما به دلیل نگرانی‌هایی که نسبت به قیمت نفت در بازارهای جهانی وجود دارد، در اعمال مجازات برای کشورهای خریدار نفت ایران جدی نخواهد بود. این می‌تواند فرصت جدیدی برای ایران باشد، زیرا در عمل، امکان صفر کردن صادرات نفت کشورمان وجود ندارد و بازار جهانی نفت نمی‌تواند بدون ایران حرکت کند. اگر آمریکایی‌ها نسبت به اعمال حرکات جدی علیه نفت ایران اصرار داشته باشند، بازار جهانی نفت، دچار التهاب خواهد شد و این می‌تواند هزینه‌های سیاسی زیادی برای آمریکایی‌ها در داخل این کشور و به‌خصوص، برای شخص ترامپ داشته باشد. علاوه بر این، تحولات ژئوپلیتیکی همچنان فعال هستند و این موضوع، بازار نفت را ملتهب خواهد کرد.
بازار ملتهب نفت در یک سال و نیم آینده، یعنی زمانی که آمریکا درگیر کارزار انتخاباتی برای انتخابات ریاست جمهوری است، نمی‌تواند برای انتخاب مجدد ترامپ، مناسب باشد. درست است که این معافیت‌ها تمدید نشده‌اند، اما حداقل برای یک دوره 6 ماهه، شاید واکنش تندی نسبت به واردات نفت از ایران نشان داده نشود و اجازه دهند به‌صورت ناگفته، جریان صادرات نفت ایران به سمت این کشورها ادامه پیدا کند.
در چنین شرایطی، این کشورها انگیزه‌ای برای خرید نفت از ایران خواهند داشت؟
تحریم‌های کنونی با تحریم‌های دوران اوباما تفاوت دارد، چراکه این بار قطعنامه‌های شورای امنیت مطرح نیست و کشورها به‌صورت قانونی ملزم نیستند تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا را بپذیرند و از طرف دیگر، دولت ایران با توجه به تجربه تحریم‌های گذشته، راه‌های متعددی را برای دور زدن تحریم‌ها می‌شناسد.
البته ممکن است فشارهای اقتصادی و مجازات در نظر گرفته‌شده توسط آمریکایی‌ها، این کشورها را به سمت کاهش خرید از ایران هدایت کند، اما به‌لحاظ حقوقی و قانونی، این فشار برایشان وجود ندارد و بنابراین جریان صادرات نفت ایران، ادامه پیدا می‌کند و از یک‌میلیون بشکه کمتر نخواهد شد. این مسئله به‌طور طبیعی می‌تواند تأثیرات منفی را که آمریکایی‌ها مدنظر دارند کاهش دهد.
تاثیر شرایط جدید تحریمی را بر اقتصاد کشور چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
اقتصاد ایران در شرایط کنونی تحت‌فشارهای زیادی قرار دارد. کار صادرات نفت با سختی بیشتری صورت خواهد گرفت. درآمدهای ارزی کشور کاهش پیداکرده است و این کاهش، ادامه پیدا خواهد کرد. کاهش درآمدهای ارزی، بر بسیاری از طرح‌ها و پروژه‌های اصلاحات اقتصادی کشور، که اقتصاد ما به‌شدت به آن‌ها نیاز دارد، تأثیر می‌گذارد. تأثیر کاهش درآمدهای ارزی بر طرح‌های عمرانی کشور نیز قابل‌چشم‌پوشی نیست و از طرف دیگر، دولت ناچار است بودجه خود را برای تأمین کالاهای اساسی و مواد غذایی صرف کند تا فشار کمتری بر مردم وارد شود.
راه‌حل دولت برای مدیریت این شرایط چیست؟
برای مقابله با این آسیب‌ها و حداقل کردن آن‌ها، باید سیاست‌های مختلفی اتخاذ کرد تا بتوان کشور را باوجود چنین چالش‌هایی مدیریت کرد و آسیب‌های احتمالی بر زندگی مردم و اقتصاد خانواده را به حداقل رساند. در گام نخست، باید از سوی همه نهادها و جریان‌های سیاسی، از صنعت نفت که در خط مقدم جنگ تحریم فعلی قرار دارد حمایت همه‌جانبه صورت گیرد. به پشتوانه این حمایت است که دست‌اندرکاران صنعت نفت خواهند توانست با قوت بیشتر، همه توان و ظرفیت خود را برای دور زدن تحریم‌ها و عبور از این شرایط سخت به‌کارگیرند؛ کما اینکه در سال‌های اخیر، علی‌رغم همه مشکلات و چالش‌ها، صنعت نفت در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی سربلند ظاهرشده است.
در گام دوم، تدوین برنامه جامع مقابله با آثار و آسیب‌های اقتصادی تحریم است. در حال حاضر که بار روانی تحریم‌ها کاهش‌یافته، دولت باید با اعتمادبه‌نفس بالاتر در طراحی و برنامه‌ریزی مقابله با آثار تحریم‌ها ظاهر شود و راه‌های سیاسی و اقتصادی لازم را اتخاذ کند. ازاین‌پس، آثار واقعی تحریم‌ها که در کاهش درآمدهای ارزی ظاهر می‌شود، خودنمایی خواهند کرد. این کاهش درآمدها باید از روش‌های دیگر مانند صادرات غیرنفتی تا حدی جبران شود.
موفقیت دولت در کنترل آثار واقعی، مانع از فعال شدن دوباره عنصر روانی تحریم، که به‌مراتب اثرات مخرب‌تری بر فضای اقتصادی کشور دارد، خواهد شد. در این شرایط، دولت فرصت زیادی ندارد البته این موضوع، محدود به دولت نیست و مجموعه حاکمیت و حتی قوای نظامی، باید هماهنگ و مدبرانه در این مسیر حرکت کنند تا مانع از بیدار شدن مجدد غول روانی تحریم‌ها شوند. در این بین، مدیریت منابع مالی و درآمدهای کشور از طریق کاهش هزینه‌های جاری و غیرضروری، باید در اولویت قرار گیرند. تزریق منابع مالی به حوزه تولید، برای حفظ حیات‌بخش‌های تولیدی نیمه‌فعال و فعال کنونی، از سایر اقداماتی است که از بازار کار، در برابر آسیب‌های بیشتر، محافظت خواهد کرد.
در چنین شرایطی، برخی اقدامات مانند انتشار پول، تصمیم بسیار نادرستی است و دولت باید به‌شدت مراقب باشد تا به سمت سیاست‌های هیجانی و غیرمتعارف در حوزه پولی، مالی و سرمایه‌ای نرود. چنین اقداماتی، به تورم لجام‌گسیخته دامن می‌زنند که در صورت بروز آن، مدیریت شرایط اقتصادی، آسان نخواهد بود.