یلدا راهدار، رئیس کمیسیون رقابت و خصوصی‌سازی اتاق ایران - عکس: بهاره تقی‌آبادی
در اردیبهشت‌ماه سال ۹۷ و با خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، کشورهای باقی‌مانده شامل فرانسه، روسیه، چین، انگلستان و آلمان، بر ادامه فروش نفت، گاز و محصولات پتروشیمی، مبادلات بانکی با ایران، همکاری‌ها در زمینه حمل‌ونقل، ایجاد خطوط اعتباری ویژه در زمینه‌های مالی، بانکی، بیمه‌ای و تجاری با هدف تسهیل همکاری‌های اقتصادی و مالی از جمله از طریق حمایت عملی از سرمایه‌گذاری تجاری، تکمیل و اجرای تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهای بیشتر بین شرکت‌های اروپایی و ایران، سرمایه‌گذاری بیشتر در ایران، حمایت از فعالان اقتصادی اروپا در ایران و... متعهد شدند.
تحریم‌های آمریکا علیه ایران، صادرات نفت ایران را هدف قرار داده و به دلیل اینکه راه‌های نقل‌وانتقالات پولی و مالی را بسته، عملاً صادرات غیرنفتی نیز با مشکل مواجه شده است. ترس از تهدیدهای آمریکا باعث شده شرکت‌های اروپایی که قبل از برجام با ایران مراودات مالی و تجاری داشته‌اند روابط خود را با ایران قطع کنند. طرف‌های اروپایی برای حفظ برجام پیشنهادهای مختلفی ارائه کرده‌اند که یکی از آنها ایجاد «سازوکار ویژه مالی» (Special Purpose Vehicle SPV) به‌عنوان جانشینی برای سوئیفت بود. SPV راه ارتباطی مالی بین ایران و اروپاست که با حذف دلار از مبادلات تجاری، نقل‌وانتقالات مالی را انجام داده و در دایره تحریم‌های آمریکا نیز قرار نگیرد. در بهمن ۹۷، با گذشت ۹ ماه از خروج آمریکا از برجام، اروپا جایگزینی را برای سازوکار ویژه مالی (SPV) به نام «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» Instrument in Support of Trade Exchanges یا همان اینستکس INSTEX » معرفی کرد. اینستکس درواقع بخشی از اس‌پی‌وی است.
این کانال مالی در روز پنج‌شنبه ۱۱ بهمن ۹۷، در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شد. تنها سهامداران آن فرانسه، آلمان و انگلیس هستند و دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای دیگر جهان از جمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند. بر این اساس دوم اردیبهشت سال جاری، نهاد متناظر اینستکس با نام «شرکت سهامی خاص سازوکار ویژه تجارت و تأمین مالی ایران و اروپا»(Finance Institute Special Trade and – STFI)، در ایران به ثبت رسید. بالاخره پس از ماه‌ها بلاتکلیفی و وعده‌های بی‌ثمر، طرف‌های اروپایی در ۱۶ تیر اعلام کردند اینستکس راه‌اندازی و اولین تراکنش آن نیز انجام شده است. این مسئله به دلیل صحبت‌های ایران مبنی بر گام دوم کاهش تعهدات خود از برجام عملی شد.
برخی به‌اشتباه تصور می‌کنند اینستکس مانند سوئیفت بوده و نقل‌وانتقالات پولی و مالی از طریق آن انجام می‌شود. باید گفت در این سازوکار هیچ پولی مبادله نمی‌شود و تنها تسویه مالی بین طرف‌های معامله ایرانی و اروپایی که با یکدیگر صادرات و واردات داشته‌اند را به عهده دارد. در این سازوکار صادرکننده ایرانی با صادرات به اروپا اعتبار به دست آورده و بر اساس اعتبار به‌دست‌آمده، خود یا شخص دیگری می‌تواند از اروپا واردات انجام دهد بدون اینکه در این میان پولی مبادله شود. طرف‌های اروپایی نیز مشمول این سازوکار می‌شوند. در این سازوکار نیاز نیست که واردات از همان کشوری که به آنها کالا یا خدمت صادر شده انجام شود، بلکه طرف ایرانی می‌تواند به کشور (الف) در اروپا صادرات داشته باشد و با اعتبار به‌دست‌آمده از کشور (ب) واردات انجام دهد. به گفته وزرای خارجه سهامداران این نهاد، در مرحله نخست، مبادلات مواد غذایی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی صورت گرفته و در مراحل بعدی سایر اقلام کالا و خدمات را در برمی‌گیرد.
نکته‌ای که در این سازوکار دیده نشده و درواقع ایراد اینستکس این است که به دلیل اینکه در اینستکس سازوکار مالی تعریف نشده، نمی‌توان ارزی مبادله کرد. در حال حاضر که تراکنش‌ها محدود به غذا و دارو و محصولات کشاورزی است و نفت ایران نیز خریداری نمی‌شود، اما در مراحل بعد که صادرکنندگان محصولات غیرنفتی با این نهاد مراوده مالی داشته باشند نمی‌توانند مبالغ ارزی یا ریالی حاصل از صادرات خود را دریافت کنند و تنها می‌توانند به میزان اعتباری که در اینستکس به دست آورده‌اند، واردات انجام دهند. بنابراین صادرکنندگانی که طالب ارز بوده، همچنان نمی‌توانند به منابع مالی خود دسترسی داشته باشند.
یکی از تعهدات اروپا در برجام تداوم فروش نفت ایران و بازگشت پول آن بوده است. اگرچه طرف‌های اروپایی مانند آمریکا رسماً از برجام خارج نشده‌اند، اما آنها به هیچ‌یک از تعهدات خود عمل نکرده و با وعده اینستکس که تنها یک نهاد تسویه‌گر مالی است، ایران را ملزم به رعایت مفاد برجام کرده است. درواقع اینستکس هیچ ارتباطی به کانال‌های بانکی و پولی نداشته و تنها یک مکانیسم مبادله پایاپای است. غذا و دارو از اقلام غیرتحریمی است و پیش از راه‌اندازی اینستکس نیز مبادلات آن صورت می‌گرفت. اگر اروپایی‌ها خواهان ادامه پایبندی به برجام هستند و قصد کمک به ایران را دارند، باید این محدودیت‌های مبادلاتی را بردارند و حیطه شمول کالاها و خدمات مبادلاتی را نامحدود کنند. همچنین اینستکس این قدرت را دارد که بر کالاها و خدمات مبادلاتی نظارت داشته باشد و در نتیجه ممکن است اجازه هر نوع خریدوفروش از تجار ایرانی گرفته شود. به‌علاوه در گام بعدی مکانیسم نقل‌وانتقال پولی و مالی را طراحی کرده تا ایران برای منابع مالی خود تصمیم بگیرد. درواقع فعالیت اینستکس باید بر مبنای تعهدات برجام صورت بگیرد، چراکه طرف‌های اروپایی و چین و روسیه که از برجام خارج نشده‌اند باید مانند ایران پایبند به تعهدات خود باشند.
یکی از مهم‌ترین ابهاماتی که در خصوص اجرایی شدن اینستکس وجود دارد این است که این نهاد در چارچوب قوانین شفافیت مالی عمل می‌کند و به‌احتمال‌زیاد ایران مجبور است برای کار با اینستکس FATF را بپذیرد. این در حالی است که لایحه پیوستن به FATF مخالفان سرسختی در ایران دارد و ممکن است در عمل اینستکس را متوقف کند. از ابتدا بنابراین بود که منابع مالی اینستکس از فروش نفت ایران به اروپا تأمین شود، اما در حال حاضر این نهاد با سرمایه ۳ هزار یورویی آغاز به کار کرده و خبری از فروش نفت به اروپا و تراکنش‌های مالی بر اساس آن نیست. درواقع اینستکس حتی به گفته برخی نفت در برابر غذا هم نیست. همچنین صادرات غیرنفتی ایران نیز به‌اندازه‌ای نیست که بتوان به‌عنوان سرمایه و گردش مالی صادرات و واردات یک کشور روی آن حساب کرد. درواقع اینستکس هیچ تضمینی مبنی بر خرید نفت ایران از سوی اروپا نمی‌دهد؛ چراکه اروپا چنانچه هر ادعایی در زمینه حمایت از ایران داشته باشد، هیچ‌گاه در مقابل متحد قدرتمند خود، آمریکا قرار نمی‌گیرد و تا زمانی که از رضایت آمریکا درباره خرید نفت از ایران اطمینان کامل پیدا نکند، هرگز به چنین کاری دست نمی‌زند.
درواقع راه‌اندازی اینستکس نیز با جلب نظر آمریکا صورت گرفته چراکه ترامپ انتخابات ریاست جمهوری در پیش دارد و خروج ایران از برجام به نفع وی نبوده و از طریق خرید زمان، ایران را به تعهدات پایبند نگه می‌دارد. حتی اگر فرانسه، انگلستان و آلمان نفت ایران را خریداری کنند، باز هم کافی نیست؛ چراکه اولاً سایر کشورهای اروپایی به دلیل عدم حضور در اینستکس با ایران مراودات مالی ندارند، ثانیاً کشورهای آسیایی، هند و چین و روسیه که بیشترین خرید نفت و مبادلات با ایران دارند نیز در این نهاد نیستند، بنابراین درآمد ارزی حاصل از فروش نفت ایران محقق نمی‌شود. در حال حاضر تنها بخش دولتی فرانسه، آلمان و انگلستان در اینستکس فعال هستند و بخش خصوصی که سهم بسیار بالایی در تجارت این کشورها دارند در این نهاد عضو نیستند. این وظیفه دولت‌های این کشورهاست که بخش خصوصی خود را به فعالیت با این نهاد ترغیب کنند و تضمین‌های لازم را بدهند. به نظر می‌رسد اگر کانال مالی مانند سوئیفت برای جابه‌جایی ارز تعریف شود، بخش خصوصی نیز به فعالیت در اینستکس ترغیب شود.
به‌طور خلاصه باید گفت اینستکس فاصله بسیار زیادی با وعده‌های اروپایی‌ها برای نگه داشتن برجام دارد. برای اینکه ایران به تعهدات خود پایبند بماند، کشورهای ۱+۴ نیز باید به تعهدات خود عمل کنند و اولاً سازوکار انتقال منابع مالی مانند سوئیفت را تعریف کرده تا تجار ایرانی به‌راحتی به منابع مالی خود دسترسی داشته و به هر طریقی که بخواهند هزینه کنند؛ ثانیاً کلیه کالاها به‌جز غذا و دارو و محصولات کشاورزی که از ابتدا شامل تحریم نبوده‌اند، در اینستکس مبادله شود؛ ثالثاً کشورهای دیگر نیز به اینستکس بپیوندند؛ رابعاً فروش نفت ایران به میزان دلخواه در این سازوکار به‌راحتی انجام گیرد.