آتش سوزی برج سلمان مشهد- عکس: باشگاه خبرنگاران جوان
دیوارها روی زمین فروریخته‌اند. تلی از آوار روی هم جمع شده و سگی در میان چارچوب‌های در و پنجره در جست‌وجو است. پشت آوارها، نمای فلزی انباری بزرگ به چشم می‌خورد. مردهایی با لباس‌های فرم طوسی و مشکی، با چهره‌هایی درهم از روی آوارها رد می‌شوند و سخت مشغول بررسی حادثه‌ای هستند. یکی دو نفر روی برانکارد با صورت‌هایی که رد خون روی آن‌ها باقی مانده و نیم‌تنه برهنه و سوخته، دراز کشیده‌اند. چیزی شبیه به یک مخزن بزرگ فلزی، روی زمین واژگون شده و کنار آن، دو مرد با لباس‌های طوسی و مشکی، مشغول بستن پلاستیکی به دور جسمی بی‌جان هستند. مردی که لحن صحبتش با لهجه‌ای شیرازی عجین است، این تصاویر را ثبت کرده و می‌گوید:«من تعجب کردم که فقط یک نفر در این حادثه کشته شده» حدود نیم ساعت از تمام شدن عملیات می‌گذرد که یکی از اعضای تیم آتش‌نشانی، برای «صدا» روایت می‌کند:«در این منطقه از شیراز، به خاطر کارگاهی بودن محل فاصله بین کوچه‌ها زیاد است، اما در اینجا شدت انفجار به حدی بود که تا ۵ کوچه آن‌طرف‌تر هم آهن‌های سوله پرتاب شده بودند. حتی تابلوی واحدی صنعتی در دو کوچه آن‌طرف‌تر را سوراخ کرده بود. یکی از همکاران ما می‌گفت این انفجار شبیه هیروشیماست.» حادثه‌ای که شدت آن «هیروشیما» را در ذهن آتش‌نشانان تداعی کرده بود، آخرین حادثه بزرگ هفته گذشته بود. انفجار مخزن بخار در کارخانه فوم‌سازی در شهرک صنعتی شیراز، به کشته شدن یک نفر و زخمی شدن ۵ نفر منجر شد. مهدی اقلیمی که ۵ سال است در آتش‌نشانی شیراز به عنوان تصویربردار فعالیت می‌کند، از دیده‌هایش چنین توصیف می‌کند:«کوچک‌ترین چیزی از تاسیسات باقی نمانده بود. همه چیز از بین رفته بود. خسارت بسیار بسیار سنگین است. حریقی وجود نداشت اما شدت انفجار به حدی بود که پرتاب شدن بدنه‌های کارگاه به اطراف کاملا مشهود بود. علت آن را هنوز نمی‌دانیم اما به قدری حادثه وسیع بود که ما فکر می‌کردیم باید تلفات دیگری هم داشته باشد و عده‌ای زیر آوار مانده باشند. خوشبختانه همه به سرعت از محل خارج شده بودند، تجسس برای پیدا کردن افراد دیگر فوت شده به جایی نرسید و شمارش کارگران هم نشان می‌داد به جز خسارت هنگفت مالی، خسارت جانی بیشتری وجود نداشته است.» هنوز علت این انفجار اعلام نشده است.
سه هفته پیش، در شرقی‌ترین نقطه کشور، مردم در طبقه‌های تجاری برج «سلمان» در حال رفت‌و‌آمد بودند که تکه‌هایی از سقف و نمای ساختمان، به پایین پرتاب شد.
کسی که زودتر از بقیه متوجه شد و دوربین موبایلش را به سمت سقف مرتفع تنظیم کرد. تکه‌ای بزرگ که از سقف کامپوزیتی همراه با آتش با سرعت تمام از طبقه‌های مختلف سقوط می‌کند و به هم‌کف می‌افتد، مردی با صدای بلند داد می‌زند:«برید بیرون» صدای جیغ‌های زنانه و بچگانه در هم می‌آمیزد و مردم روی پله‌های برقی شروع به دویدن می‌کنند. اما بیرون از برج، شعله‌های آتش با خشم بیشتری بدنه کامپوزیتی را می‌بلعیدند. چهار ساعت تلاش ۲۵۰ آتش‌نشان باعث مهار آتش شد و در نهایت ۶ مصدوم که ۵ نفر آن‌ها آتش‌نشان بودند، بر جا ماندند.
یکی از ساختمان‌های نیمه‌تمام مجتمع تجاری سیتی‌سنتر اصفهان نیز که چهارمین مگامال بزرگ جهان است، هفته اول مردادماه به خاطر آنچه سهل‌انگاری کارگران عنوان شد، آتش گرفت.
اما شروع حادثه‌های تابستانی، با انفجار مهیب در منطقه شهران در غرب پایتخت همراه بود. ۱۱ روز پس از این انفجار که در محل احداث خطوط مترو رخ داده بود، جسد آخرین قربانی از زیر خروارها خاک بیرون کشیده شد. شدت انفجار به حدی بود که بسیاری از نیروهای شهرداری و شرکت گاز استان تهران، به سرعت به این منطقه فراخوانده شدند. مرد میان‌سالی که در شرکت گاز فعالیت می‌کند و در روز حادثه در محل حضور داشته است، به «صدا» می‌گوید:«هیچ عکس و توصیفی گویا نیست. باید از نزدیک می‌دیدید چه اتفاقی افتاده تا متوجه بزرگی حادثه بشوید. فقط خدا را شکر که پیش از شروع روز اتفاق افتاده بود، اگر یک ساعت دیرتر بود و مردم در خیابان‌ها آمده بودند، من فکر می‌کنم صد نفر کشته هم ممکن بود داشته باشیم.»
بین تصاویری که از انفجارها و آتش‌سوزی‌های مختلف اخیرا در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شده است، در هفته آخر تیرماه نیز تصویری از دود برخاسته از جنوب تهران منتشر شده بود. ارتفاع دودهای سیاه سربه آسمان کشیده، شائبه آتش‌سوزی در پالایشگاه تهران را مطرح کرده بود. «کلیپ پخش شده بود که اینجا پالایشگاه تهران است، ما برادرم را می‌دیدیم که کنار کارخانه در حال دویدن است.» دختری که این آتش‌سوزی در کارخانه پدرش اتفاق افتاده بود، چنین برای «صدا» توضیح می‌دهد:«کنار کارخانه، سوله لوازم آرایشی آتش گرفته بود. هنوز علتش را نمی‌دانیم. اما شدت آتش تا حدی بود که کارخانه ما را هم گرفت. آنجا پر از اسپری و مواد آتش‌زا بود و از صدایشان متوجه می‌شدیم چه موادی در حال آتش گرفتن است. حدود ۱۶ ایستگاه آتش‌نشانی آمده بودند.کارگرها سریع بیرون رفتند و تلفات جانی نداشت.» آن‌طور که او روایت می‌کند، ۶ میلیارد کل خسارت مالی این حادثه برآورد شده که حدود ۲ میلیارد آن، مربوط به کارخانه‌ای در کنار سوله آتش گرفته بوده است.
شهران، پتروشیمی ماهشهر، برج طاووس انزلی، سیتی‌سنتر اصفهان، برج سلمان مشهد، پتروشیمی بوعلی سینا، کوه طاق‌بستان کرمانشاه، میدان تاریخی امام اصفهان، شهرک صنعتی پرند، انبار نگه‌داری از غله و حبوبات، انبار نگه‌داری از دارو و تجهیزات پزشکی، انبار لوازم آرایشی تهران، کارخانه فوم‌سازی شیراز، همه در حدود دو ماه و پشت هم، در ایران اتفاق افتاده است.
چند نفر ایرانی به خاطر سوختگی می‌میرند؟
در سه ماه اول سال 95، 430 نفر بر اثر سوختگی جان‌شان را از دست داده‌اند. 244 نفر از آن‌ها مرد و 186 نفر زن بوده‌اند. 63 نفر از این افراد تهرانی و 51 نفر از آن‌ها اصفهانی بوده‌اند. به این ترتیب این شهرها بیشترین میزان مرگ ناشی از سوختگی را دارند. گزارش‌های سازمان پزشکی قانونی از سال‌های گذشته نیز، همین ترتیب را نشان می‌دهد.
در کل سال 94 نیز هزار و 720 نفر بر اثر سوختگی فوت کرده‌اند. 776 نفر از آن‌ها زن و 944 نفر مرد بوده‌اند. بیشترین میزان تلفات سوختگی در میان استان‌ها نیز با 270 نفر، مربوط به تهران بوده است. بعد از آن اصفهان با 192 و خوزستان با 157 نفر بیشترین میزان تلفات ناشی از سوختگی را داشته‌اند. در استان سمنان تنها یک نفر در سال گذشته بر اثر سوختگی فوت کرده و بعد از آن نیز استان قم با 6 نفر کم‌ترین میزان تلفات سوختگی را داشته است.
تعداد تلفات سوختگی در سال 93، 990 نفر بیشتر از 94 بوده است. در این سال نیز استان‌های تهران و اصفهان با 245 و 207 نفر بیشترین میزان مرگ بر اثر سوختگی را تجربه کرده‌اند.
بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت، سالانه در جهان 265 هزار نفر در اثر سوختگی می‌میرند. اغلب این مرگ‌ها نیز در کشورهایی با درآمد پایین و متوسط اتفاق می‌افتد. بیشتر سوختگی‌ها، در خانه و محل کار رخ می‌دهد.
البته مرگ‌های ناشی از سوختگی صرفا به خاطر حوادث آتش‌سوزی نیست، اما بخش مهمی از آن‌ها به علت همین حوادث اتفاق افتاده‌اند. در هندوستان، هر سال بیشتر از یک میلیون نفر بر اثر سوختگی می‌میرند. در بنگلادش، سالانه 173 هزار کودک می‌سوزند. در مصر و پاکستان نیز مرگ 17 درصد از کودکان به همین علت است.
در سال 2000، هزینه مستقیم سوختگی کودکان برای اقتصاد آمریکا، 211 میلیون دلاربوده است. این هزینه در نروژ در سال 2007، 11.5 میلیون دلار بوده است. در آفریقای جنوبی نیز هر سال 26 میلیون دلار خرج مراقبت‌های ناشی از سوختگی می‌شود.
سازمان بین‌المللی آتش‌سوزی و خدمات نجات نیز هر سال آماری را از مرگ‌های ناشی از آتش‌سوزی منتشر می‌کند. بر اساس گزارش 2016 این سازمان، هندوستان، روسیه و پاکستان با میانگین مرگ سالانه 10 تا 25 هزار نفر بر اثر آتش‌سوزی، در جایگاه اول قرار دارند. 5 کشور امریکا، چین، آفریقای جنوبی، اوکراین و ژاپن نیز سالانه مرگ بین هزار تا ده هزار نفر را بر اثر آتش‌سوزی تجربه می‌کنند. این گزارش، ایران را در جایگاه سوم و در بین 20 کشوری جای داده که هر سال به طور متوسط 200 تا هزار نفر از جمعیتش، بر اثر آتش‌سوزی از دست می‌روند.
طی سال‌های 1993-2014، اطلاعات مربوط به 27 تا 57 کشور جهان جمع‌آوری شده است. طی این مدت، 2.5 تا 4.5 میلیون آتش‌سوزی اتفاق افتاده و 21 تا 62 هزار نفر جان‌شان را در آتش‌سوزی از دست داده‌اند.
بیشترین مرگ‌های ناشی از آتش‌سوزی، در آمریکا اتفاق می‌افتاد. طی 5 سال اخیر، حدود یک میلیون و 400 هزار نفر به خاطر آتش‌سوزی، جان‌شان را در آمریکا از دست داده‌اند. بعد از امریکا نیز، روسیه با 7 مرگ بر اثر آتش‌سوزی در هر صد هزار نفر، در جایگاه دوم قرار می‌گیرد. اما بیشترین میزان تماس‌های مربوط به آتش‌سوزی به نسبت جمعیت، در لاتویا، هلند و استونی برقرر شده است. بیشترین میزان مرگ‌های ناشی از آتش‌سوزی به نسبت جمعیت نیز در بلاروس، روسیه و اوکراین اتفاق افتاده است.
در سال 2014 در 32 کشور جهان که 15 درصد از جمعیت کل دنیا را تشکیل می‌دهند، 49 میلیون تماس با آتش‌نشانی‌ها گرفته شده است. 2.7 میلیون آتش‌سوزی اتفاق افتاده که 5.5 درصد از تماس‌ها را تشکیل می‌دهد.
چرا آتش‌سوزی در ایران زیاد شده است؟
از ابتدای تابستان، اخبار پی‌درپی از حادثه‌های آتش‌سوزی منتشر می‌شود. شمال، جنوب، شرق و غرب کشور هم فرقی ندارد. اگرچه آتش در مجتمع‌های پتروشیمی بیش از همه‌جا زبانه کشیده است، اما مجتمع‌های مسکونی و تجاری متعددی نیز دچار آتش‌سوزی شده‌اند. حتی هفته گذشته، دانشگاه آزاد تهران-شمال نیز در قسمت فضای سبز، دچار آتش‌سوزی شد.
میراث‌های باستانی ایران نیز از آتش‌سوزی در امان نمانده‌اند. روز آخر تیر ماه، در میدان تاریخی امام (ره) در همدان در مجاورت خیابان بوعلی و سرپل یخچال آتش‌سوزی رخ داد و در پی آن، بخش زیادی از دو طبقه تاریخی این میدان در آتش سوخت و حتی بخشی از سقف‌های تاریخی مغازه‌های قرار گرفته در اطراف میدان، فرو ریختند.
ساختمان‌های مسکونی نیز، در چند هفته گذشته چندین بار دچار حریق شده‌اند. اوایل مرداد ماه، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران از آتش‌سوزی ساختمان بلندمرتبه در پایتخت و نجات 45 تن از ساکنان از میان دود و شعله‌های آتش خبر داد. جلال ملکی این حادثه را چنین توضیح داد:«محل حادثه یک مجتمع مسکونی 10 طبقه بود که 8 طبقه از آن بالای زمین و دو طبقه زیر زمین قرار داشت. پس از حضور عوامل آتش‌نشانی، مشاهده شد که حریق در پارکینگ این ساختمان رخ داده و در جریان آن 5 دستگاه خودروی سواری همچون پژو 206، پراید، پژو 405 و... کاملا شعله‌ور شده است و شعله‌های آتش در حال سرایت به خودروهای دیگر بود به طوری که 15 دستگاه خودروی دیگر نیز خساراتی وارد شد.»
بر اساس گزارش سازمان‌های جهانی، ایران از نظر میزان آتش‌سوزی، در دسته سوم کشورهای جهان قرار دارد. ایالات متحده امریکا سالانه 600 هزار تا یک میلیون و 500 مورد آتش‌سوزی دارد و رتبه اول است. ایران به همراه 20 کشور دیگر، با سالانه 100 تا 200 هزار مورد آتش‌سوزی، در جایگاه سوم قرار می‌گیرد.
حامد مظاهریان، معاون وزیر راه و شهرسازی نیز چند وقت پیش آماری از میزان آتش‌سوزی ارائه داده بود که خبر از روند افزایشی آتش‌سوزی ساختمان‌ها می‌داد. بر اساس گفته‌های او، تا پیش از سال 80، سالانه چهار هزار و 442 مورد آتش‌سوزی و به طور میانگین روزی 12.2 حادثه در سطح کشور رخ داده است. در سال 80 این آمار به روزی 14.9 حادثه افزایش یافته است. در سال 85 نیز 9 هزار و 156 حادثه یعنی به طور متوسط حدود روزی 25 حادثه و سال 93 تعداد 21 هزار و 583 حادثه که میانگین روزی 55 آتش‌سوزی محسوب می‌شود، واقع شد.
بر اساس گفته معصومه آباد، معصومه آباد، رییس کمیته ایمنی شورای شهر تهران نیز سالانه 280 حریق در پایتخت رخ می دهد و این در حالی است که تهران 4هزار و 969 آتش نشان دارد.
اقلیمی، یکی از اعضای عملیات آتش‌نشانی در حادثه کارخانه فوم‌سازی شیراز، درباره زیاد شدن حادثه‌های اخیر آتش‌سوزی به «صدا» می‌گوید:«خیلی‌ها مطرح می‌کنند که این حادثه‌ها ممکن است به علت خرابکاری باشد و یا حتی از داعش حرف می‌زنند، اما به نظر من اینطور نیست. فصل به فصل میزان عملیات‌ها تغییر می‌کند.مثلا در فصل تابستان، حریق فضای سبز زیاد می‌شود.» او ادامه می‌دهد:«ما که به صورت عملیاتی با ماجرای آتش‌سوزی مواجه می‌شویم، به نظرمان می‌رسد که مسائل بیشتر به سیستم ایمنی و فصلی برمی‌گردد. همین الان که صحبت می‌کنم، نی‌زاری در اطراف شیراز آتش گرفته و عده‌ای ترسیده بودند که شاید این آتش به خاطر سقوط هواپیما باشد.»
طول عمر و قدمت اماکن مسکونی و تجاری در برخی از نقاط شهری و روستایی استان‌ها، ساخت و ساز‌های غیر استاندارد، عدم رعایت نکات ایمنی در ساخت و سازها، عدم پیش‌بینی ابزار و امکانات ایمنی در اماکن، عدم آشنایی با نحوه استفاده از ابزار و تجهیزات، سهل‌انگاری و رعایت نکردن نکات ایمنی در منزل و محل کار و بسیاری از موارد دیگر، همگی به نحوی از عوامل مؤثر در ایجاد حوادث انسان ساخت بخصوص آتش‌سوزی و تشدید آن هستند و در ماجرای آتش‌سوزی‌های اخیر نیز ذکر شده بودند.
با این وجود، احتمال حمله سایبری برای آتش‌سوزی‌های پی‌درپی در ایران نیز مورد بررسی قرار گرفته است. هفته گذشته، دبیر شورای عالی فضای مجازی، گفت:«تیم‌های ویژه ای برای بررسی احتمال نقش داشتن سیستم های سایبری در آتش سوزی های اخیر به مکان های آتش سوزی اعزام می شوند.این تیم ها از نزدیک احتمال نقش داشتن سیستم های سایبری در این رخدادها را بررسی خواهند کرد.»
اگرچه این گمانه هنوز قوت نگرفته است، اما بحث از HSE یک سیستم ایمنی در مقابل آتش‌سوزی، همواره مطرح بوده است.
داوود رشتچیان، استاد مهندسی ایمنی دانشگاه صنعتی شریف، در این‌باره به «خبرآنلاین» می‌گوید:« ما بر مقوله مدیریت HSE تاکید داریم. به این دلیل که «سلامت»، «ایمنی» و «محیط زیست» هر کدام متولیان و مجریان خاص خود را داراست و هریک نیز فعالیت ها و دستورالعمل های خود را دارند. اما مدیریتی که بتواند این سه را به صورت یکپارچه نگاه کند از نظر ما اهمیت دارد. ما بیشتر تاکید داریم که مدیریت HSE مطرح شود. تا کنون مخاطبان ما متخصصان صنعتی و دانشگاهیان بوده اند. در صورتی که تصمیمگیران اصلی در زمینه HSE مدیران ارشد کشوری و صنعتی هستند. برای توجه به مقوله HSE ما نیازمند استفاده از فرمول 3Mهستیم. یعنی به مولفه شامل نیروی انسانی، مواد و پول نیازمندیم (men/material/money) این مدیریت است که این سه عامل را کنار یکدیگر قرار می دهد. بنابراین موضوع HSE باید بیشتر مورد توجه مدیران قرار گیرد.