عکس: فارس- مهران خاکی زائی
دفتر مطالعات رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در مجموعه گزارش‌های جدید خود درباره «فقر چندبعدی» برای اولین بار به بررسی «فقر انرژی و آب» در ایران پرداخته است.
بر اساس تعریف بانک توسعه آسیایی، فقر انرژی عبارت است از: «فقدان انتخاب‌های کافی در دسترسی به خدمات انرژی مقرون‌به‌صرفه، قابل‌اعتماد، با کیفیت عالی، ایمن و سازگار با محیط‌زیست برای حمایت از توسعه اقتصادی و انسانی» و دفتر مطالعات رفاه اجتماعی وزارت تعاون تلاش کرده بر مبنای این تعریف تصویری از فقر انرژی و آب در ایران ارائه دهد.
بر مبنای این مطالعه، در ارتباط با شاخص‌هایی که میزان دسترسی به آب، برق و گاز را مورد سنجش قرار می‌دهند، ایران در سال 2018 مطابق با آمار منتشرشده از سوی بانک جهانی در وضعیتی بالاتر از متوسط جهانی قرار دارد، به‌طوری‌که در دسترسی به برق شهری متوسط کشوری 100 درصد بوده درحالی‌که در همان سال متوسط جهانی 89.5 درصد بوده است.
استفاده 2 درصد از جمعیت کشور از سوخت جامد برای خوراک‌پزی
در این بررسی برای بررسی ایمنی و سازگاری با محیط‌زیست، شاخص نوع سوخت خوراک‌پزی مدنظر قرار گرفته است. خانوارها نباید برای پخت‌وپز یا تأمین گرمایش منزل از سوخت جامد مانند کود حیوانی، محصولات کشاورزی، بوته‌ها، چوب، زغال چوب و زغال‌سنگ استفاده کنند و استفاده از سوخت جامد، فقر انرژی محسوب می‌شود. بر این اساس درمجموع 2 درصد از جمعیت کشور از این نوع سوخت استفاده می‌کنند. استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و لرستان، بیشترین استفاده از سوخت زغال چوب و نفت سفید را دارند؛ همچنین در مناطقی از استان‌های سیستان، مرکزی، خراسان شمالی و فارس از زغال چوب برای پخت‌وپز استفاده می‌کنند.
دسترسی مناطق شهری و روستایی ایران به آب؛ بالاتر از متوسط جهانی
متوسط جهانی دسترسی به آب بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی برای مناطق شهری 85.14 درصد و برای مناطق روستایی 53 درصد، حال‌آنکه متوسط کشوری در ایران بر اساس آمار منتشرشده از سوی شرکت آب و فاضلاب کشور، برای مناطق شهری 99.82 درصد و برای مناطق روستایی 75.95 درصد است که بالاتر از متوسط جهانی بوده است.
هزار و 190 روستا هنوز فاقد برق هستند
در بخش برق نیز بر اساس آمار منتشرشده از سوی توانیر 100 درصد مناطق شهری برق‌رسانی شده‌اند و تنها هزار و 190 روستا فاقد برق هستند که از این تعداد 250 نقطه تا پایان سال 1400 برق‌رسانی خواهند شد. در ارتباط با عدم برخورداری از گاز داده‌های به‌روز جهانی موجود نیست و در داده‌های هزینه درآمد مرکز آمار ایران متوسط کشوری عدم برخورداری از گاز در مناطق شهری 5.47 درصد و در مناطق روستایی 27.47 درصد است.
استان قم ثروتمندترین خانوارها را به لحاظ سهم مصرف انرژی دارد
برای سنجش مقرون‌به‌صرفه بودن انرژی، از دو شاخص سهم هزینه انرژی از سبد هزینه خانوار و یارانه انرژی استفاده شده است. اگر خانواری 10 درصد از درآمد خود را صرف خرید انرژی برای پخت‌وپز، گرمایش و سرمایش خانهٔ خود کند، این خانوار دچار فقر انرژی است. در ایران سهم انرژی از سبد مصرفی خانوار در سال 1398 در حدود 4 درصد بوده است که این امر ناشی از قیمت پایین حامل‌های انرژی به علت یارانه پرداختی به آنها است. همین‌طور در سال 1398 سهم انرژی در سبد خرید تنها 3.57 درصد از خانوارهای ایرانی بیش از 10 درصد بوده است.
نتایج حاکی از آن است که استان کرمان با 11 درصد و استان سیستان و بلوچستان با 9.11 درصد بیشترین میزان و استان قم با 0.3 درصد کمترین میزان خانوارهای فقیر انرژی به لحاظ سهم انرژی از کل هزینه خانوار را دارا هستند. هرچه دهک درآمدی بالاتر باشد، درصد کمتری از خانوارها دچار فقر انرژی هستند، یعنی درصد کمتری از خانوارها هستند که سهم انرژی از هزینه‌شان بالاتر از ده درصد است.
استان کرمان بدترین استان در شاخص فقر انرژی
درمجموع، مهم‌ترین مشکل در خصوص فقر انرژی و آب در ایران، عدم وجود تصویری مشخص از وضعیت کیفیت و ایمنی انرژی در نقاط کشور و همچنین عدم امکان محاسبه دقیق میزان بهره‌مندی هر خانوار از یارانه انرژی است. در رده‌بندی استانی استان کرمان در 4 شاخص از 5 شاخص فقر انرژی، وضعیت بدتری از متوسط کشوری داشته است، پس‌ازآن استان‌های سیستان و بلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد با عدد 3 قرار دارند.