فاطمه پاسبان، کارشناس اقتصادی
ساماندهی و توسعه زنجیره عرضه محصولات کشاورزی از طریق تعاونی‌ها، یکی از راهکارهای تجربه‌شده در جهان است. رویکرد تعاونی در جهان که رویکرد سوم (بعد از بخش دولتی و خصوصی) نامیده می‌شود، توانسته نقش مهمی در ارتقای شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و توسعه پایدار داشته باشد. در ادبیات موضوع، کار‌ِ گروهی، داوطلبانه و نظام‌مند را تعاون می‌گویند. آزادی، نیکوکاری، دموکراسی و مشارکت همگانی، اصول و ارزش‌های اساسی هستند که در اداره امور تعاونی‌ها به کار برده می‌شوند. هدف تعاونی‌ها، برخلاف سایر بنگاه‌های تجاری، دستیابی به منفعت و ثروت نیست؛ بلکه در تعاونی‌ها علاوه بر بهبود وضعیت زندگی و تأمین نیاز اعضا، اهداف اجتماعی مانند عدالت، مسئولیت‌پذیری و همکاری گروهی نیز دنبال می‌شود.
تعاونی از زوایای مختلف تعریف شده است. در یک تعریف، تعاونی «یک انجمن از افراد، تولیدکنندگان کوچک یا مصرف‌کنندگان است که داوطلبانه برای دستیابی به برخی از اهداف مشترک، گرد هم آمده و از طریق تبادل متقابل خدمات در قالب یک شرکت اقتصادی، با هم کار کرده؛ به‌گونه‌ای که تمامی اعضا، در خطر و منابع این شرکت، با هم شریک هستند». براساس تعریف اتحاد بین‌المللی تعاون (ICA)، یک تعاونی به عنوان «جنبشی است که اعضا به‌طور مشترک نیروهای خود را در قالب یک شرکت به‌منظور توسعه خود و ترویج و توسعه اقتصاد جامعه و استاندارد اجتماعی و فردی با هم ترکیب کرده». تمرکز و قلب جنبش تعاونی، به‌طور عمده در همکاری و به اشتراک‌گذاری ارزش‌ها استوار است (ICA, ٢٠١٥). از دیدگاه سازمان بین‌المللی کار، یک شرکت تعاونی عبارت است از گروهی از مردم که برای پاسخ‌گویی به نیازهای مشترک و آرمان‌های اعضای آن، دور هم گرد آمده و براساس اشتراک‌گذاری مالکیت و تصمیم‌گیری دموکراتیک استوار است. تعاونی دارای سه ویژگی متمایز از سایر شرکت‌هاست؛ تعاونی از طریق اعضا برای منافع اعضا، کنترل و مدیریت می‌شود. آنها به دنبال ایجاد سود بزرگ برای سهام‌داران نبوده؛ اما ایجاد ارزش برای اعضا می‌کنند. در تعاونی، اعضا سرمایه اولیه و افزایش سرمایه را انجام داده و علاوه براین، هیأت‌مدیره را انتخاب می‌کنند که مسئول اجرائی تعاونی است. اعضا در‌نهایت، سود سهام خود را در پایان دوره دریافت می‌کنند. اصول تعاونی بر چند شرط استوار است: ١) تعاونی سازمانی داوطلبانه است؛ هر فردی که با اصول آن موافق بوده و مسئولیت بپذیرد، می‌تواند عضو شود. ٢) تعاونی سازمانی دموکراتیک بوده و از طریق اعضای خود کنترل می‌شود. اعضا درخصوص سیاست‌های تعاونی تصمیم‌گیری می‌کنند و هر عضو، حقوق برابر دارد؛ به‌ویژه حق رأی در مجمع عمومی. ٣) اعضا به‌طور منصفانه و با کنترل دموکراتیک، سرمایه تعاونی خود را تأمین می‌کنند. هر عضوی شانس برابر برای خرید سهام و سرمایه داشته و تساوی حقوق در تعاونی دارد. ٤) تعاونی سازمانی مستقل بوده که به‌وسیله کمک اعضا و از سوی آنان کنترل می‌شود. ٥) تعاونی برای اعضای خود آموزش فراهم می‌کند؛ به‌طوری که آنها بتوانند به نحوه‌ای مؤثر به پیشرفت تعاونی خود کمک کنند. ٦) تعاونی‌ها با تصویب سیاست‌ها از سوی اعضا، برای توسعه پایدار جوامع خود فعالیت می‌کنند.
اگر این اصول برقرار باشد، یک تعاونی می‌تواند سهمی در اقتصاد و اجتماع داشته باشد. در سال ٢٠١٣، برآورد شده است که بیش از ٧٠٠ میلیون نفر در جهان، عضو بیش از ٥٠٠ هزار تعاونی در جهان هستند. جنبش تعاونی نقشی چندمنظوره را هم در مناطق شهری و روستایی در موضوعات مختلف، مانند یک سازمان ارائه‌دهنده خدمات، اجراکننده فعالیت‌های اقتصادی، کمک‌کننده به فقرا و اقشار کم‌درآمد و ایجاد محیط مساعد سرمایه‌گذاری در کسب‌و‌کار، برای اعضا فراهم می‌کند. (ILO, ٢٠١٥) در موضوع زنجیره عرضه محصولات کشاورزی نیز تعاونی‌ها به‌طور گسترده و قوی مشغول فعالیت هستند. هدف از زنجیره عرضه کشاورزی، انتقال کارآمد و سریع محصولات کشاورزی از تولید به مصرف‌کنندگان است. تعاونی‌ها با حضور خود در زنجیره عرضه کشاورزی، تعداد واسطه‌ها را کاهش داده و یک زنجیره ارزش کارآمد محصولات کشاورزی را ایجاد می‌کنند. علاوه بر این، تعاونی‌ها سود هر سرمایه‌گذاری در کسب‌و‌کار انجام‌شده در زنجیره عرضه را به اعضای خود بازمی‌گردانند.
اعضای این تعاونی‌ها، در‌واقع کشاورزان، صاحبان صنایع فراوری، حمل‌ونقل‌کنندگان و دیگر بازیگران زنجیره عرضه هستند که از منافع کارآمدی زنجیره که همان کاهش هزینه و افزایش سود بوده، بهره گرفته و هم در انتها به عنوان عضو تعاونی سود حاصل از فعالیت‌های تعاونی را که تقسیم می‌شود، دریافت می‌کنند. جنبش تعاونی در بخش کشاورزی به قدری گسترده است که در تمامی کشورهای جهان، اعم از توسعه‌یافته و در‌حال‌توسعه، نقش و سهم بزرگی در اقتصاد کشاورزی دارند. به عنوان نمونه در ژاپن، در ٦٩٤ منطقه، تعاونی‌ها به فعالیت مختلف زنجیره عرضه کشاورزی در عرضه نهاده‌های تولیدی، بسته‌بندی، حمل‌ونقل و بازاریابی محصولات کشاورزی و ارائه خدمات مالی به زنجیره فعالیت دارند. در سال ٢٠١٢، در حدود ٤,٦ میلیون عضو رسمی و ٥.٤ میلیون عضو وابسته در سازمان تعاونی کشاورزی ژاپن حضور داشته‌اند.