برداشت گندم در استان گلستان. عکس: جام‌جم، محمد مهیمنی.
امنیت غذایی یک مفهوم چند‌بُعدی با هدف دسترسی افراد به غذای کافی، سالم و مغذی است و یکی از ارکان اساسی توسعه هر کشور محسوب می‌شود. مساله امنیت غذایی در دنیای امروز به یک مساله مهم تبدیل شده است؛ به گونه‌ای که بسیاری از کشورهای قدرتمند از این مساله به عنوان سلاحی برای دیکته کردن شرایط موردنظر خود به کشورهای ضعیف‌تر استفاده می‌کنند.
از این رو، دستیابی به امنیت غذایی پایدار مستلزم توجه همزمان به طیف وسیعی از عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و برهم‌‌‌کنش‌‌‌های محتمل این عوامل است. در ایران، همواره ریسکهای امنیتی و سیاستی بر امنیت غذایی تاثیرگذار بوده‌‌‌اند. به صورت کلی، انواع ریسکهای امنیتی و سیاسی که بر امنیت غذایی اثرگذار هستند را می‌توان به شرح زیر تقسیم‌بندی کرد:
۱- تحریم‌‌‌ها و محدودیت‌های تجاری
یکی از مهم‌ترین چالش‌‌‌هایی که امنیت غذایی ایران را تهدید می‌کند، تحریم‌‌‌های اقتصادی و تجاری است که ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه ایران اعمال کرده‌‌‌اند. به عنوان مثال از زمان خروج ترامپ از برجام و بازگرداندن تحریم‌‌‌ها، واردات بسیاری از مواد غذایی و نهاده‌‌‌های کشاورزی با محدودیت‌های شدید مواجه شده است. این تحریم‌‌‌ها علاوه بر تاثیر مستقیم بر واردات، باعث افزایش هزینه‌‌‌های تولید داخلی و در نتیجه افزایش قیمت محصولات و فرآورده‌های کشاورزی نیز شده‌‌‌اند. به عنوان مثال، واردات دانه‌‌‌های روغنی، غلات و مواد اولیه دامداری که از منابع خارجی تامین می‌شود، با مشکل مواجه شده است. این مشکلات موجب کاهش تولیدات کشاورزی و دامی و در نتیجه، افزایش قیمت‌ها و کمبود مواد غذایی در بازار می‌شود. افزایش قیمت کالاهای اساسی، از جمله آرد، برنج و گوشت، تهدیدی جدی برای امنیت غذایی مردم ایران به شمار می‌رود.
۲- جنگ‌‌‌های تعرفه‌‌‌ای
جنگ‌‌‌های تعرفه‌‌‌ای به زمانی اطلاق می‌شود که دو یا چند کشور برای اعمال تعرفه‌‌‌های تجاری به‌‌‌منظور حمایت از صنایع داخلی خود در برابر واردات از کشورهای دیگر وارد تنش می‌‌‌شوند. در این جنگ‌‌‌ها، کشورها به‌‌‌طور متقابل تعرفه‌‌‌های بالاتری بر کالاهای وارداتی از یکدیگر اعمال می‌کنند. این اقدامات به‌‌‌طور مستقیم بر قیمت‌ها اثر می‌‌‌گذارند، زیرا افزایش تعرفهها هزینه واردات کالا را بالا می‌‌‌برد و در نتیجه قیمت مصرف‌کننده نیز افزایش می‌‌‌یابد. در مورد محصولات کشاورزی، افزایش تعرفهها می‌تواند بر هزینه واردات مواد اولیه مانند دانه‌‌‌های روغنی، غلات، کود شیمیایی و سایر نهاده‌‌‌های کشاورزی تاثیر بگذارد. این افزایش هزینه‌‌‌ها در نهایت موجب افزایش قیمت تولیدات کشاورزی در داخل کشور می‌شود.
برای کشورهای وابسته به واردات مواد اولیه کشاورزی، جنگ‌‌‌های تعرفه‌‌‌ای می‌تواند تهدید جدی برای امنیت غذایی باشد. به عنوان مثال در دوران ریاست جمهوری ترامپ، یکی از اقدامات عمده این رئیس‌‌‌جمهور، آغاز جنگ‌‌‌های تجاری و تعرفه‌‌‌ای با کشورهای مختلف بود. این جنگ‌‌‌های تجاری که به‌‌‌ویژه میان چین و ایالات متحده شدت گرفت، تبعات جهانی داشت. در جنگ‌‌‌های تعرفه‌‌‌ای میان ایالات متحده و چین، هر دو کشور اقدام به اعمال تعرفه‌‌‌های بالا بر کالاهای کشاورزی کردند، که موجب افزایش قیمت کالاهایی مانند سویا، ذرت، گندم و برنج شد. ایران نیز از این وضعیت آسیب دید، زیرا قیمت مواد غذایی و نهاده‌‌‌های کشاورزی وارداتی تحت‌تاثیر افزایش تعرفهها و اختلالات در زنجیره‌‌‌های تامین جهانی قرار گرفت. به این ترتیب، جنگ‌‌‌های تعرفه‌‌‌ای نه‌تنها موجب نوسانات شدید در بازارهای جهانی می‌شود، بلکه می‌تواند موجب افزایش نابرابری‌‌‌ها در دسترسی به غذا و ایجاد فشارهای اقتصادی بر خانوارهای کم‌‌‌درآمد شود.
۳- نوسانات ارزی
نوسانات ارزی به تغییرات مداوم و غیرمنتظره در ارزش واحد پول یک کشور در برابر ارزهای خارجی اطلاق می‌شود. این تغییرات می‌توانند تاثیرات قابل‌توجهی بر قیمت کالاها و خدمات، به‌‌‌ویژه مواد غذایی، داشته باشند. در کشورهایی که به واردات مواد غذایی وابسته‌‌‌اند، تغییرات در نرخ ارز به‌‌‌طور مستقیم بر هزینه واردات کالاهای اساسی تاثیر می‌‌‌گذارد. نوسانات ارزی یکی دیگر از ریسکهای عمده اقتصادی ایران است که به دلیل سیاست‌‌‌های خارجی و تحریم‌‌‌ها شدت یافته است. به عنوان مثال، سیاست‌‌‌های ترامپ و تشدید تحریم‌‌‌ها منجر به کاهش ارزش ریال ایران شد، که این موضوع مستقیما بر واردات کالاهای اساسی از جمله مواد غذایی تاثیر گذاشته است. در چنین شرایطی، واردات مواد غذایی به دلیل کاهش قدرت خرید ملی و نوسانات نرخ ارز با چالش‌‌‌های جدی مواجه شد. همچنین افزایش نرخ ارز باعث شد که قیمت کالاهای اساسی در بازار داخلی به شدت افزایش یابد. این نوسانات ارزی، به‌‌‌ویژه در زمان تحریم‌‌‌ها و بی‌‌‌ثباتی‌‌‌های سیاسی، توان اقتصادی مردم را کاهش داده و دسترسی آنها به غذای سالم و کافی را محدود کرده است.
بنابراین برای مقابله با این چالش‌‌‌ها و ارتقای امنیت غذایی، راهکارهای کلیدی به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:
۱- تقویت تولیدات داخلی و کاهش وابستگی به واردات: در راستای تامین امنیت غذایی در شرایط بحران‌های امنیتی، سیاسی و خارجی، کشور باید به سمت تقویت تولیدات داخلی و کاهش وابستگی به واردات حرکت کند. این هدف می‌تواند از طریق اجرای شیوه‌‌‌های مختلفی مانند حمایت موثر از کشاورزان داخلی، ارتقای بهره‌‌‌وری محصولات کشاورزی با استفاده از روش‌های نوآورانه و تکنولوژی‌‌‌های پیشرفته کشاورزی، و همچنین توسعه صنایع غذایی داخلی محقق شود
۲- مذاکرات سیاسی و اقتصادی: برقراری روابط دیپلماتیک و اقتصادی با کشورهای مختلف به‌‌‌ویژه کشورهای همسایه و دوست می‌تواند به تامین نیازهای غذایی کشور و ارتقای امنیت غذایی کمک کند.
۳- مدیریت بحران‌های ارزی: در این راستا، دولتمردان باید سیاست‌‌‌هایی را اتخاذ کنند که از نوسانات شدید ارزی جلوگیری کرده و ثبات اقتصادی را در بخش‌‌‌های حساس مانند واردات مواد غذایی حفظ کند.