یلدا راهدار، رئیس کمیسیون رقابت و خصوصی‌سازی اتاق ایران - عکس: بهاره تقی‌آبادی
آسیای مرکزی یکی از کانون‌های سیاست قدرت در روابط بین‌الملل است و موقعیت ممتاز آن در هر چهار بعد جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی موقعیتی ممتازی به آن بخشیده است. همین مسأله موجب شده تا این منطقه به یکی از عرصه‌های رقابت میان قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تبدیل شود. ایران به دلیل ماهیت خاص جغرافیایی خود مورد توجه تمام کانون‌های قدرت درجهان است و به عنوان گلوگاه استراتژیک جهان می‌شود. علاوه بر این ایران به لحاظ ژئوپولتیکی عامل ایجاد توازن سیاسی- امنیتی در منطقه است. این عامل در کنار دیگر توانمندی‌ها، اهمیت مضاعفی به ایران در آسیا می‌دهد که همین مسئله تاکنون تهدیدهای زیادی را برای ایران دنبال داشته است.
سازمان همکاری‌های شانگهای یک سازمان امنیتی- اقتصادی است که در سال 2001 با هدف مقابله با ایده جهان تک‌قطبی و مهار روند رو به گسترش حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای، مقابله با سه عنصر جدایی‌طلبی، افراط‌گرایی و تروریسم و نیز گسترش همکارهای اقتصادی به‌ویژه در بخش انرژی تأسیس شد. کشورهای عضو این سازمان اعتقاد دارند که اقتصاد اعضای این سازمان مکمل یکدیگر است و زمینه‌های زیادی برای همکاری‌های اقتصادی در زمینه‌های تجارت، ترانزیت و انرژی وجود دارد. همکاری در عرصه نفت و گاز نیز می‌تواند بخش مهمی از این همکاری را تشکیل دهد، خصوصا اینکه هم تولیدکنندگان انرژی و هم مصرف‌کنندگان آن در زمره اعضای این سازمان قرار دارند.
ایران پس از عضویت در پیمان شانگهای به عنوان ناظر، در مقاطع گوناگون درخواست خود مبنی بر عضویت دائم در این سازمان را مطرح کرد. بر اساس مقررات پیمان شانگهای تاکنون مانع اصلی در برابر این خواسته ایران تحریم‌های بین‌المللی بود که به دنبال اجرایی شدن برجام و رفع تحریم‌های تحمیلی علیه ایران انتظار می‌رفت در اجلاس اخیر، ایران بتواند به عنوان عضو اصلی آن محسوب شود. مسئله‌ای که مورد توجه است این است که عضویت ناظر و یا عضویت دائم در پیمان شانگهای هر کدام چه نتایجی در پی خواهد داشت. چنانچه ایران به عنوان عضو ناظر باقی بماند، بدون آنکه متعهد به اجرای تمامی تصمیمات سازمان باشد و یا در تمامی موضع‌گیری‌های سازمان مشارکت داشته باشد، می‌تواند بر تصمیمات سازمان تأثیر بگذارد و احتمالاً در مواردی از مزایای موضع‌گیری‌ها و اقدامات جمعی سازمان بهره‌مند شود اما عیب و نقصان بزرگ این رویکرد آن است که ایران و یا سایر کشورهای عضو ناظر در تصمیمات اصلی و اساسی این سازمان حق رأی و یا دخالت نداشته و صرفاً به عنوان مستمع و یا نهایتاً در حد ایراد یک سخنرانی در نشست سران سازمان حضور دارند و حتی قادر به حضور در برنامه‌های تشریفاتی و یا ضیافت رسمی که با حضور رهبران اعضا اصلی برگزار می‌شود نیز نیستند.
در ارتباط با گزینه دوم یعنی عضویت دائم ایران در سازمان، این امر مستلزم پذیرش تصمیمات و موضع‌گیری‌های سازمان خواهد بود. در حال حاضر، هنوز ابهاماتی در مورد اهداف و جهت‌گیری‌های کلان و دراز مدت سازمان وجود دارد و برای مفاهیمی چون مقابله با اسلام‌گرایی افراطی هنوز تعریف مشخصی ارائه نشده است. با این حال، با عضویت دائم، روابط ایران با سازمان همکاری شانگهای فارغ از مسائل امنیتی در ابعاد اقتصادی و فرهنگی منافع زیادی به همراه خواهد داشت و کمتر کسی در این مورد تردید دارد. با طی شدن مراحل عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای، این نهاد بی‌شک به انجمنی طراز اول در حوزه وسیع اوراسیا تبدیل می‌شود. به این ترتیب، ایران می‌تواند از این موقعیت در زمینه‌های مختلف چه در بعد اقتصادی و چه در بعد سیاسی بهره‌برداری کند. بنابرین به نظر می‌رسد عضویت در سازمان همکاری شانگهای با هدف کاهش حجم تهدیدهای منطقه‌ای و مشارکت در همکاری‌های منطقه‌ای در زمینه‌های امنیتی در جهت منافع ملی و افزایش قدرت چانه‌زنی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. علی‌رغم فاصله جغرافیایی ایران با برخی از اعضای شانگهای از جمله چین، بنا بر موقعیت‌های فراوانی که در ایران برای توسعه اقتصادی و صنعتی وجود دارد، زمینه‌های زیادی برای جذب سرمایه‌گذاری و اجرای پروژه‌های بزرگ صنعتی و اقتصادی در ایران وجود دارد .ضمن اینکه جمهوری اسلامی ایران با عضویت در این سازمان خواهد توانست اهمیت ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک خود را بیش از گذشته ارتقا دهد زیرا ایران قادر است که فرصت‌های مطلوبی در خصوص ترانزیت کالا و انرژی به سوی خلیج فارس و خاورمیانه فراهم کند و این سازمان منطقه‌ای را با منطقه استراتژیک خلیج فارس همسایه کند. ایران بهترین و مناسب‌ترین مسیر برای انتقال انرژی کشورهای آسیای مرکزی به دیگر نقاط جهان از جمله حوزه شرق و جنوب شرق آسیاست. از سوی دیگر جمهوری‌های تازه استقلال یافته هنوز به لحاظ استقلال جغرافیایی به ثبات کامل نرسیده‌اند. این بن بست جغرافیایی بزرگترین مشکل حوزه آسیای مرکزی است. لذا کشورهای عضو شانگهای برای تثبیت موقعیت سازمانی خود و همچنین پیشبرد اهداف کلان اقتصادی خود در منطقه و جهان نیاز مبرم به حضور مؤثر ایران در شانگهای دارند.
علاوه بر آن باید توجه داشت که سازمان شانگهای با حضور دو قدرت بزرگ چین و روسیه که از کشورهای بزرگ، مهم و تأثیرگذار در شورای امنیت سازمان ملل متحد هستند و در راستای ایجاد نظام چند قطبی بین‌المللی و گسترش فعالیتهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی حرکت می‌کنند، می‌تواند زمینه‌ای برای حضور مؤثرتر جمهوری اسلامی ایران در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی باشد. بنابراین تلاش برای عضویت دائم با هدف ارتقای نقش منطقه‌ای و بین‌المللی و خروج از برخی بن‌بست‌های سیاسی و اقتصادی که فعلاً درگیر آن است، ضروری به نظر می‌رسد. رقابت میان قدرت‌های بزرگ و مخالفت با یکجانبه‌گرایی و تمایل قدرت‌های بزرگ برای ایفای نقش فعال‌تر در نظام بین‌الملل فرصت جدیدی برای بازیگری این سازمان به وجود خواهد آورد. لذا به اعتقاد این دسته، روز به روز بر قدرت سیاسی و تاثیرگذاری در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی سازمان همکاری‌های اقتصادی شانگهای افزوده خواهد شد و در یک عبارت کلی آینده سازمان بسیار فعال، پویا و مثبت ارزیابی می‌شود.