در هفته‌های اخیر تنش کشورهای سعودی، امارات و بحرین با کشور قطر اوج گرفت و این کشورهای به همراه کشورهایی همچون مصر با قطر قطع ارتباط کرده و به تحریم اقتصادی این کشور روی آوردند. مخصوصاً با توجه به این که بخش قابل توجهی از مواد غذایی قطر از امارات و عربستان تأمین می‌شود مقامات عربستان سعودی تصور کرده‌اند که مقامات قطری درخواست‌هایشان را قبول و اجرایی خواهد کرد.
در روزهای پس از شروع تحریم، قطر نیازهای غذایی و ضروری خود را از کشورهای ایران، ترکیه و عمان تأمین کرده و شرکت هواپیمایی قطر به جای استفاده از مرز هوایی عربستان و امارات، به استفاده از مسیرهای جایگزین هوایی از جمله ایران روی آورده و افزایش تردد هواپیماهای مسافری شرکت معروف قطر، برای ایران نیز درآمدزا است.
در روزهای گذشته از طرق حمل و نقل دریایی و هوایی، مواد غذایی و محصولات مختلف از بنادر و برخی شهرهای ایران رهسپار کشور قطر در جنوب خلیج فارس شدند. اما سؤال این است که آیا ایران و صادرکنندگان ایرانی می‌توانند بازار دو و نیم میلیون نفری قطر را حفظ کنند یا همچون صادرات به عراق، آسیای میانه و افغانستان، صادرات ایران به صورت پایدار و با کیفیت نخواهد نخواهد بود. در این زمینه با عدنان موسی پور، نایب رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران گفتگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
پس از تنش بین کشور قطر و کشورهای همسایه‌اش مثل عربستان و امارات و تحریم قطر توسط آن کشورها، اتفاقاتی افتاده از جمله این که ایران صادرات خودش را به قطر افزایش داده است. کشورهای ترکیه و عمان هم بعد از این تحریم شدن قطر، در خصوص صادرات به قطر جدیت نشان داده‌اند. با توجه به این که شما با کشور قطر آشنا هستید و به آن آنجا صادرات داشته‌اید تاکنون این سه کشور در صادرات به قطر چه اقداماتی انجام داده‌اند؟
در مورد فرصت ایجاد شده باید گفت که عمان در ظرفیت‌هایی که دارد اصلاً قابل مقایسه با ایران نیست. ظرفیت‌هایی که ایران در بخش کشاورزی و بخش‌های معدنی و لجستیکی دارد، هنوز خوشبختانه فاصله زیادی با کشور عمان دارد. رقیب ایران در این زمینه، قطعاً ترکیه خواهد بود و نه عمان. ما فرصت‌های ایجاد شده مشابه داشته‌ایم. اما چیزی که متوجه شدیم این است که شرکت‌های ترکیه، نسبت به ما خیلی سریعتر عمل می‌کنند و ما در استفاده از فرصت‌های منطقه‌ای اینچنینی، معمولاً از کشور ترکیه عقب می افتیم. دلیلش هم این است که ترکیه، در چنین بازارهایی حضور قبلی داشته است. یعنی منتظر چنین فرصتی نمانده است. به هر حال این یک فرصت خیلی مناسب برای ایران است. ما ریشه‌های خیلی قوی تجاری در کشور قطر نداشته‌ایم. ما تا بخواهیم اقدام خاصی انجام بدهیم کشور ترکیه، از ما جلوتر می زند. اما در همین شرایط فعلی، می‌توان اقداماتی انجام داد.
در گذشته تجارت ما و قطر حدود 100 میلیون دلار تا 110 میلیون دلار بوده است. در همین قدم اول و با وجود خیلی از شرایط نامطلوب مثل این که قطری‌ها هنوز برای ایرانی‌ها صدور ویزا را تسهیل نکرده‌اند اما فکر می‌کنم در یک زمان کوتاه، احتمالاً ما به صادرات یک میلیارد دلاری تا یک میلیارد و 100 میلیون دلاری با قطر برسیم.
کل تجارت ایران و قطر در سال 95 بالغ بر 114 میلیون دلار بوده که 11 میلیون دلار آن واردات ایران از قطر بوده و 103 میلیون دلار واردات قطر از ایران بوده است. گفته شده که مواد غذایی قطر از عربستان و امارات حدود 5 میلیارد دلار در سال است. چرا طی سال‌های اخیر مقدار صادرات ایران به قطر چندان قابل توجه نبوده است؟
من فکر می‌کنم کل واردات مواد غذایی کشور قطر 5 میلیارد دلار است. حدود 35 تا 40 درصد از این 5 میلیارد دلار، وارداتی است که از کشورهای عربستان و امارات انجام می‌شود. الان که مسیر واردات کشور قطر از عربستان و امارات بسته شده است، این فرصت برای کشوری مثل کشوری مثل ایران و حتی ترکیه، بیشتر مهیا شده که از این طریق سهم خودش را برداشت کند. در مورد این که چرا در گذشته در صادرات به قطر، زیاد موفق نبوده‌ایم باید گفت که دلایلی وجود داشت. عمده‌ترین مشکل هم، مشکل سیاسی است که معمولاً با این دسته از کشورها داشته‌ایم. بیشتر از منظر تجاری می گویم کشورهای حوزه خلیج فارس به سه دسته در مقابل ایران تقسیم می‌شوند. کشورهای عربستان، بحرین و امارات، یک دسته هستند که غالباً یک زاویه و اختلافات ویژه با ایران دارند. کشور عمان و کویت، کشورهای معتدل منطقه هستند و رابطه آنها با ایران معتدل بوده است. این دو کشور اختلافات چندانی با ایران نداشته‌اند و دوستی‌های آنها پُر رنگ‌تر بوده است.
کشوری مثل قطر، مابین این دو دسته قرار دارد. ضمن این که فراموش نکنیم که بازار قطر، بازار مصرف خیلی قوی‌ای نیست. اگر الان قطر، سر زبان‌ها افتاده است به خاطر این است که جزو ثروتمندترین کشورهای دنیا است و نه حتی منطقه. ریسک تجارت با این کشور، بسیار پایین است. به همین دلیل به دوستانی که این بازار را با روسیه مقایسه می‌کنند، می گویم اصلاً قابل مقایسه نیستند.
جمعیت قطر از حدود 740 هزار نفر در 10 سال قبل به 2.5 میلیون نفر در حال حاضر رسیده. یعنی جمعیت قطر چند برابر افرایش داشته است ولی 88 درصد جمعیت آن، مهاجران کشورهای هند و سریلانکا و نپال هستند.
چیزی که برای ما مهم است و برای ایران می‌تواند مهم باشد، این است که ما از این فرصت استفاده کنیم ولی نه به شکل مقطعی. ما کاری کنیم که این فرصت و این بازار، همیشه برای ایران باقی بماند. حتی اگر فرض کنیم در چند ماه آینده، این اختلافی که در این منطقه بین عربستان و قطر پیش آمده، رفع شود ما باید به صورتی رفتار کنیم و پایگاه خودمان را در آن کشور قوی کنیم که جایگاه خودمان را حفظ کنیم.
قطری‌ها دو کالای استراتژیک و مهمی که لازم دارند هم از نظر اقتصادی و هم از نظر کیفی، از ایران قابل تأمین است. یکی، مواد غذایی است و دیگری مصالح ساختمانی. این اقلام، مهم‌ترین نیازهای کشور قطر است. ضمن این که من فکر می‌کنم نگاه ما به قطر نباید فقط نگاه صادراتی باشد. ما به دنبال این نباشیم که فقط کالا بفروشیم به قطر. چون قطر، ظرفیت‌های خاص خودش را دارد. قطر، یکی از بزرگترین خطوط هواپیمایی دنیا را دارد و گاهی به آن غول هواپیمایی می گویند. ما می‌توانیم از ظرفیت‌های این کشور برای پوشش بعضی از ضعف‌های هواپیمایی خودمان استفاده کنیم.
مراودات بانکی هم مطرح است. یک نکته بسیار مهم، ایرانیان مقیم قطر هستند که غالباً جزو ثروتمندترین ایرانیان منطقه هستند. من متوجه این موضوع شده‌ام. حتی ثروتمندتر از ایرانیان مقیم کشورهای کویت و امارات هستند. ما در راستای جذب سرمایه این عزیزان نیز اقدام کنیم.
شما از چه سالی اقدام به صادرات به کشور قطر کرده‌اید و چه نوع صادراتی به آن کشور داشته‌اید؟
من حدود 16 سالی هست که در زمینه صادرات به کشورهای حوزه خلیج فارس فعالیت دارم. عمده صادرات ما به کشور کویت است و بعد هم در رتبه‌های بعدی قطر و عمان هستند. بیشتر رشته فعالیت ما، مواد معدنی فرآوری شده و بسته بندی شده است که در صنعت فولاد سازی استفاده می‌شود و مخصوصاً مصالح ساحتمانی. بیشتر صادرات این دو قلم را انجام داده‌ایم. عمده صادرات ما نیز از بنادر جنوبی کشور بود یعنی بنادر بوشهر و بنادر استان خوزستان از جمله خرمشهر و بندر امام.
آشنا هستید دقیقاً با وضعیتی که در کشور قطر وجود دارد و مخصوصاً با پایتخت آن یعنی دوحه؟
بله. با فرهنگ و مردم قطر، آشنایی داریم. با دیدگاه مردم نسبت به کشورمان آشنایی داریم. یک موضوع بسیار مهم این است که در خیلی از مواقع و در اکثر مواقع، ما باید حساب مردم این کشور را از جهت گیری‌های سیاسی حکومت آن کشور جدا کنیم. نظر مردم قطر نسبت به ایران، خیلی مثبت است. حدود 15 تا 20 درصد مردم قطر، ریشه و اصلیت ایرانی دارند. در واقع اجداد آنها در استان‌های فارس و بقیه استان‌های جنوبی کشور بوده‌اند. اگر نگاه و نظر مردم را در نظر بگیریم، دیدگاه مردم آن کشور نسبت به ایران مثبت است.
در آماری که وجود دارد گفته شده کمی بیش از یک درصد از ساکنان قطر، ایرانی هستند. همچنین 25 درصد هندی هستند و 17 درصد نپالی.
منظور من قطری‌هایی هستند که اجداد آنها ایرانی بوده‌اند. امکان دارد الان یک درصد جمعیت کشور قطر، ایرانی باشند.
در قطر فروشگاه‌های زنجیره‌ای و مراکز خرید بزرگ وجود دارد. از نظر ساخت و ساز، این مراکز خرید بسیار مدرن هستند. آیا این نوع صادراتی که الان ایران، به آن روی آورده و مخصوصاً هندوانه به صورت فله‌ای صادر شده است، این نوع صادرات می‌تواند در آن فروشگاه‌های زنجیره‌ای و مراکز خرید جایی برای خودش باز کند یا اقلام دیگری که قرار است از ایران صادر شود؟
ما سال‌ها است در بحث صادرات و خصوصاً در صادرات مواد غذایی مشکل قدیمی را یدک می‌کشیم و این مشکل همان بسته بندی استاندارد و جهانی است. در اکثر کشورها بسته بندی استاندارد، مطلوب است.
تجربه‌ای که صادرکنندگان ما بیشتر، در تجارت با دو کشور عراق و افغانستان دارند به هیچ عنوان قابل تکرار در کشور قطر نیست. چند دلیل قابل طرح است. یکی این که ما اگر فقط کشورهای عربی را در نظر بگیریم قطری‌ها، ثروتمندترین افراد عرب منطقه هستند.
از نظر منابع انسانی که دارند باسوادترین مردم کشورهای حوزه خلیج فارس هستند. مال‌ها(مرکز خرید/Mall) و بازارهای بسیار بزرگ دارند. به جرات می گویم شاید حتی در خیلی از کشورهای اروپایی و آمریکا، کمتر از این بازارها وجود دارد. اما این بازارها در کشور قطر وجود دارد.
به طور همزمان، شش یا هفت استادیوم ورزشی بسیار بزرگ برای میزبانی جام جهانی در حال ساخت است. لذا آنها کشور و مردمی هستند که مصرف مواد لاکچری را دوست دارند. در همه بخش‌ها این نوع مواد را دوست دارند چه در بحث ساختمان و چه در بحث ماشین و چه در بجث مواد غذایی. معمولاً مصرف کننده مواد درجه یک هستند.
هر ماده غذایی و هر فرآیند صادراتی که کیفیت مورد نظر قطری‌ها را تأمین نکند و درجه یک نباشد، قطعاً بیشتر از دو، سه ماه دوام نمی‌آورد حالا چه هندوانه باشد یا موارد دیگر.
به خاطر این که تجربه قبلی ما در صادرات تکرار نشود هیچ راهی نداریم جز این که با همکاری اتاق بازرگانی و صنایع ایران و سازمان توسعه تجارت، مرکز تجارت ایرانیان راه اندازی شود و هر صادراتی از کانال این مرکز انجام شود. با این کار می‌توانیم جلوی صادرکنندگانی را می‌گیریم که می‌خواهند کالای بی کیفیت یا کالایی را صادر کنند ولی مطابق با معیارهای استاندارد قطری‌ها و جهانی نیست.
درباره جمعیت قطر الان در حد دو میلیون و 600 هزار نفر است. چقدر از این جمعیت وضعیت اقتصادی بهتری دارند و می‌توانند کالاهای لوکس خریداری کنند و از مراکز خریدی که در قطر وجود دارد خرید می‌کنند؟
میزان حقوق و دستمزدی که در قطر به افراد داده می‌شود از استاندارد منطقه، بالاتر است. بالاترین پرداخت حقوق حتی برای کارگران در همین کشور قطر وجود دارد. بیشترین نیروی کاری مقیم کشور قطر، هندی هستند و فکر می‌کنم حدود 600 هزار نفر هندی در قطر زندگی می‌کنند. حدود 400 هزار نپالی در آنجا هستند. اگر اشتباه نکنم طبق آماری که به دوستان به من دادند تعداد 150 هزار نفر از فیلیپین در قطر زندگی می‌کنند.
همه این افراد اگر مصرف کننده کالای لاکچری نباشند قطعاً مصرف کننده کالای بی کیفیت هم نیستند. آن حد متوسط استاندارد کشور قطر در مورد این افراد، تطبیق پیدا می‌کند.
مراکز خرید بزرگی در قطر و شهر دوحه وجود دارد از جمله سیتی سنتر دوحه و مرکز خرید اِزدان.
مغازه‌های این مراکز خرید بزرگ نمایندگی ده‌ها برند معروف دنیا را دارند و محصولات این شرکت‌های صاحب برند را مستقیماً وارد می‌کنند. در این نوع مراکز خرید، نفوذ کالای ایرانی به سرعت امکانپذیر هست؟
متاسفانه الان چیزی در حدود صفر هستیم در آن دو موردی که شما گفتید. اما چرا که نه. آرام آرام اگر استانداردهای کیفیت کالا و قیمت کالا در بازار رعایت شود و اگر مرکز تجارت ایرانیان راه اندازی شود که بر صادرات و واردات با کشور قطر، نظارت کیفی کند، می‌شود حداقل در صادرات مواد ساختمانی و مواد غذایی نفوذ پیدا کرد.
در همین روزها که بین قطر و کشورهای همسایه‌اش بحران به وجود آمده است از طریق بندر شهید رجایی بندرعباس 8 کانتینر یخچال دار مواد غذایی و مقداری مواد غذایی به صورت فله به قطر صادر شده.
از طریق بند دیّر در استان بوشهر هم 460 تن اقلامی مثل خیار، کدو، هندوانه، خریزه، کاهو و کلم و گوجه فرنگی صادر شده. به نظرتان در این صادراتی که انجام شده بسته بندی‌های مطلوب و مورد نظر قطری‌ها و کشور قطر را داشته که صادر شده؟
من فکر می‌کنم که در این شرایط، حداقل‌ها را درد. اما قطعاً اگر بخواهیم صادرات ما استمرار پیدا کند و کالاهای ما در بازار قطر جایگاه مناسبی پیدا کند، جای سرمایه گذاری در صنعت بسته بندی و در این بخش کاملاً خالی است.
دوستانی که به دنبال فرصت کاری هستند الان این فرصت کاری وجود دارد. اولین کسانی که در این بخش ورود پیدا کنند و بسته بندی مواد غذایی را طبق استانداردهای آنها بتوانند تأمین کنند و در سطح جهانی ارائه بدهند سرمایه گذاری‌شان، مثبت و پُرسود خواهد بود.
استانداردهای کیفی بالایی در قطر رعایت می‌شود و در این کشور وجود دارد. مقداری از محصولات و مواد غذایی مورد نیاز را از اروپا و آمریکا تأمین می‌کنند. استانداردهایی که در قطر وجود دارد به طور روشن چه ویژگی‌هایی دارد؟
استانداردها، استانداردهای جهانی است. اگر محصولی بی کیفیت باشد شاید بتوانند در بار اول و بار دوم هم بتوانند آن را به قطر صادرکنند و از زیر دست آنها در برود. اما وقتی به دست مصرف کننده برسد و وارد بازارهای بزرگ شود بازخوردی به اداره استاندارد قطر برمی‌گردد. کالایی که فاقد کیفیت باشد، قطعاً جایگاه خودش را در آن کشور از دست می‌دهد و جلوی ورود آن را می‌گیرند.
صنعت مواد غذایی ایران از نظر ذائقه برای قطری‌ها، خیلی خوب است و متناسب است. حتی به جرات می گویم ذائقه پروتئین ایرانی و ذائقه لبنیات ایرانی، به ذائقه قطری‌ها بسیار نزدیکتر است تا ذائقه لبنیات و پروتئین آمریکا و کشورهای اروپایی.
عاملی که باعث می‌شود ما نتوانیم با آنها رقابت کنیم همین بحث بسته بندی است و این که اگر به یک بازار ورود پیدا کردیم بعد از مدتی کیفیت کالای خودمان را پایین می‌آوریم به خاطر این که سود ما بالا برود. اگر این نوع اتفاقات نیفتد چون از نظر نزدیکی ذائقه، به قطری‌ها نزدیکتر هستیم می‌توانیم یک جایگاه مناسبی را در آنجا پیدا کنیم.
یعنی تصور می‌کنید محصولاتی که از آمریکا و اروپا وارد قطر می‌شود ذائقه مردم قطر و ساکنان قطر را تغییر نداده و هنوز نزدیک به ذائقه ما هست؟
بله. تغییر نداده است. چیزی که باعث شده شرکت‌های آمریکایی و اروپایی، برتر باشند بحث بسته بندی محصولاتشان است و قیمت تمام شده آنها.
محصولات آنها بسته بندی با کیفیت دارد و قیمت تمام شده پایین دارد. به همین دلیل آنها در قطر استمرار بیشتری پیدا می‌کنند. اگر شرکت‌های ایرانی بتوانند قیمت تمام شده را مدیریت و کنترل کنند در کنار بسته بندی، چون از نظر ذائقه برتر هستند و مزه محصولات ایران نسبت به کشورهای اروپایی و آمریکا برتر است می‌تواند در این بخش جلوتر از آنها باشند.
این چیزی نیست که من بگویم. این چیزی است که قطری‌ها می گویند که مثلاً پروتئین ایرانی و لبنیات ایرانی، بیشتر به مذاق آنها نزدیک است.
اگر واقعاً محصولات ایرانی را می‌پسندند پس چرا در همه سال‌های گذشته از آن چند میلیارد دلار واردات غذایی قطر رقم خیلی عمده‌ای به ایران اختصاص پیدا نکرده است؟
به دلیل مشکلات سیاسی که وجود دارد و این که ایرانی‌ها اصلاً روی صادرات به قطر هیچ تمرکز نکرده بودند.
به هر حال در همان سال 95 از ایران، هم گوسفند به قطر صادر شده و هم سیمان و پسته.
سیمان همین الان هم صادر می‌شود. صادرات مواد پروتئینی قطع بود و ایران صادرات آن را ممنوع اعلام کرده بود. ما حتی مواد پروتئین را به کشورهای قطر و عمان صادر می‌کردیم. اما الان دچار ممنوعیت است و دام زنده صادر نمی‌شود.
در همین روزهای اخیر دام زنده به قطر صادر شده.
بعید می دانم. فکر نمی‌کنم دام زنده صادر شده باشد.
ولی آمار و ارقام صادرات گوسفند و دام زنده به قطر اعلام شده چه در سال 95 و چه بعد از بحران قطر و عربستان.
خیر. چون صادرات آن ممنوع است. شاید از کشورهای آسیای میانه و قفقاز با واسطه ایران صادر شده باشد.
از بندرعباس اقلامی مثل لیمو و خیار و گوجه فرنگی صادر شده و از بندر دیّر بوشهر کدو و خیار و هندوانه برای کشور قطر ارسال شده. شما خبر دارید یا اطلاعات خاصی دارید که این محصولات صادر شده از ایران در چه جاهایی در قطر توزیع شده است؟
در ابتدا در فروشگاه‌های بزرگ و فروشگاه‌های عمده فروشی قطر توزیع می‌شود. توسط تجار داخلی در آنجا خریداری می‌شود و یک بسته بندی اولیه انجام می‌دهند. برای مثال یک سِلِفون و امثال آن روی محصول کشیده می‌شود و در مال‌های بزرگ و بازارهای بزرگ و بازارهای روز عرضه می‌شود.
یعنی خودشان در قطر بسته بندی محصولات ایرانی را انجام می‌دهند که برای مشتری مطلوب باشد؟
اقلامی مثل هندوانه بسته بندی نمی‌شود. اما بقیه محصولات را در قطعات کوچک‌تر بسته بندی می‌کنند و در سردخانه‌ها و یخچال‌های مدرنی که آنها دارند عرضه می‌شود.
پس خیار و گوجه فرنگی وارداتی از ایران را خودشان بسته بندی می‌کنند؟
بله. خودشان بسته بندی می‌کنند. اما این کار جای بسته بندی ما را نمی‌گیرد. ما این محصولات را باید به شکل بسته بندی شده صادر کنیم. یا حداقل در آنجا مراکزی داشته باشیم که توسط خود ما در قطر بسته بندی شود.
الان تصویری که قطری‌ها و ساکنان کشور قطر از کالای ایرانی دارند چه تصویری است؟
چون تجارت با قطر خصوصاً در بخش مواد غذایی، تجارت ضعیفی است، اگر بحث ذائقه را بخواهند در نظر بگیرند به نظر می‌رسد که تصویر بدی نیست. تا الان تصویر مناسبی است.
گفته می‌شود که قطری‌ها از شرکت‌های ایرانی انتظاراتی دارند از جمله این که شرکت‌های ایرانی بتوانند محصول را به موقع برسانند و با قیمت ثابت. دقیقاً آنها چه توفعاتی دارند و می‌خواهند تولید کننده ایرانی چه تعهداتی در تبادلات تجاری بدهد؟
از نظر زمانی، ما نزدیکترین کشور به قطری‌ها هستیم و محصولات ما از طریق دریا می‌تواند به قطر صادر شود. این موضوع باعث شده که کار تجار ما آسان‌تر شود.
قطری‌ها اگر بخواهند به موردی حساس باشند در دو بخش است. یکی، بحث قیمت تمام شده و یک موضوع هم کیفیت. اگر در بحث کیفیت، ملاحظه‌ای نداشته باشند قطعاً قیمت را می‌پذیرند.
لنج هایی که از بندر گناوه برای قطر بار می‌برند حدوداً 24 ساعت وقت می‌برد تا به قطر برسند. دوحه در شرق شبه جزیره قطر قرار دارد. در روزهای اخیر از طریق هواپیما محصولاتی هم از شیراز به قطر ارسال شده است. فکر می‌کنید ارسال کالا با لنج می‌تواند جوابگو باشد؟
از لحظه‌ای که لنج حرکت می‌کند و اگر هیچ توقفی نداشته باشد بین 12 ساعت تا 15 ساعت به کشور قطر خواهد رسید. دولت محترم می‌تواند با سوبسید، از حمل و نقل دریایی در این بخش حمایت کند. گمرک هم می‌تواند یک خطر سبز صادراتی در نظر بگیرد. در چنین حالتی، زیاد لازم نیست به صنعت هوایی برای صادات تکیه کنیم.
صادرات از طریق هواپیما که از فرودگاه شیراز به قطر انجام شده است چقدر هزینه را افزایش می‌دهد نسبت به حمل و نقل از طریق لنج؟
من اطلاع ندارم که هزینه حمل و نقل هوایی چقدر است. نمی‌توانم در این زمینه نظر بدهم. اما در شرایط فعلی، همان حمل و نقل دریایی، بیشتر جوابگو خواهد بود.
تصاویری از حمل و نقل فله‌ای محصولات ایران از جمله هندوانه منتشر شده است. به نظرتان تصویری نامناسبی ارائه می‌دهد؟
روی صادرات هندوانه نمی‌توانید تمرکز کنید. چون نمی‌توان آن را بسته بندی کرد. اما درباره صیفی جان و سیریجات باید گفت که اگر آنها به شکل فله‌ای و بدون رعایت استاندارد و بدون بسته بندی باکیفیت باشد، بازخورد مناسبی برای ما و برای ایران نخواهد داشت. پس از مدتی هم مرجوع خواهد شد.
دو، سه محموله ایرانی از بنادر عمان، مرجوع شدند. به دلیل نداشتن بسته بندی مناسب یا این که زیاد طبیعی نبودند و از نظر فنی مشکلاتی وجود داشته است، چند محموله را برگشت داده‌اند. بنا به گفته رایزن بازرگانی ایران در عمان، چند محموله مواد غذایی ایران مرجوع شده.
ولی بالاخره قطر در سال‌های اخیر تغییر و تحول زیادی داشته و از لحظ ساخت و سازها وضعیت مدرنی دارد. این که هندوانه را داخل لنج بریزند و به سمت قطر ببرند، فکر نمی‌کنید به وجهه ما ضربه وارد می‌کند؟
صد در صد همین‌طور است. این نوع کارها شاید در بار اول یا بار دوم، قابل انجام باشد اما بعدها ضرر و زیانش به صادرکنندگان ایرانی برمی‌گردد. سازمان توسعه تجارت و گمرک و سازمان استاندارد باید از صادرات چنین کالاهایی به این سَبک جلوگیری کنند.