بخش صنعت ایران از بهره‌وری پایین و ضعف در خلق ارزش‌افزوده رنج می‌برد

مرکز پژوهش‌های اتاق ایران گزارشی با عنوان «بررسی تحولات عملکرد بخش صنعت؛ تحلیل روندها و شاخص‌های کلیدی» منتشر کرده است.

بررسی ابعاد شاخص رقابت‌پذیری صنعتی نشان می‌دهد که روند صنعتی‌شدن در ایران روندی رو به تکامل نبوده و شدت صنعتی شدن و کیفیت آن متناسب با تغییرات در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیست. حتی این تغییرات در برخی شاخص‌ها روندی نزولی داشته است. بر این اساس تغییر در ساختار تولید و تجارت صنعتی در ایران مشهود است. ساختار تولیدات صنعتی و سهم اندک تولید محصولات با تکنولوژی متوسط و بالا در ارزش‌افزوده نشان می‌دهد که صنعت کشور عمدتاً به سمت محصولات منبع محور و با ارزش‌افزوده پایین حرکت کرده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که سهم بخش صنعت در اقتصاد ملی در سه دهه اخیر در تله پایین‌تر از 20 درصد قرار گرفته و الگوی رشد سهم اقتصادهای پیشرفته در این بخش را از خود نشان نداده است. کاهش در سهم اشتغال بخش صنعت در مقایسه با سهم اشتغال خدمات نشان‌دهنده این است که خدماتی شدن در ایران پیش از صنعتی شدن اتفاق افتاده است.

الگوی توسعه کشورهای توسعه‌یافته، نشان می‌دهد که این کشورها پس از صنعتی‌شدن به کاهش سهم اشتغال صنعتی و حرکت به سمت خدمات (خدمات مرتبط با تولید مانند خدمات فنی و علمی، طراحی، تحقیق و توسعه) پرداخته‌اند، در حالی که ایران در یک روند معکوس در حال افزایش اشتغال در بخش خدمات و کاهش سهم اشتغال صنعتی قبل از مرحله صنعتی‌شدن است.

تحلیل وضعیت صنایع عمده کشور، نمایانگر آن است که به جز صنایع تولید محصولات غذایی، اکثر صنایع مهم و پیشرو به مزیت‌های انرژی و منابع معدنی وابسته هستند. اگرچه این مزیت‌ها می‌توانند مفید باشند؛ اما تنوع و نوآوری در سایر حوزه‌ها برای تضمین رشد پایدار اقتصادی ضروری به نظر می‌رسد. در این وضعیت نیاز به تغییر ساختار صنعتی و توسعه فناوری‌های نوین برای تقویت بهره‌وری و افزایش سهم صنعت در رشد اقتصادی ضرورت دارد.

بررسی روند تشکیل سرمایه ثابت ناخالص نشان می‌دهد که روند این متغیر در بخش ساختمان و ماشین آلات از ابتدای دهه 1390 نزولی بوده است و این روند کاهشی در ماشین‌آلات که عمدتاً به بخش صنعت مرتبط هستند، شیب تندتری را تجربه کرده است. رشد موجودی سرمایه از سال 1391 نیز رشد منفی داشته است، به نحوی که موجودی سرمایه در سال 1398 رشد منفی 3.8 درصدی را تجربه کرده است که بیشترین رشد منفی طی دهه 1390 بوده است. کاهش بازده سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و معدن در مقایسه با بازارهای موازی می‌تواند از علل کاهش روند سرمایه‌گذاری در این بخش، تلقی شود. شاخص نسبت سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد صنعتی نسبت به بخش خدمات نشان‌دهنده توجه سرمایه‌گذاران به بخش خدمات نسبت به بخش صنعت است.

همچنین بررسی جوازهای تأسیس و بهره‌برداری صنعتی که شاخصی از سرمایه‌گذاری بالقوه و بالفعل در بخش صنعتی است نشان می‌دهد که اگر چه سرمایه جوازهای تأسیس از سال 1398 روندی صعودی داشته است با این وجود سرمایه مجوزهای بهره‌برداری شده در این بخش با یک جهش در سال 1398 باز هم روندی ثابت داشته است.

بررسی وضعیت سرمایه‌گذاری در رشته فعالیت‌های مختلف صنعتی براساس پروانه‌های بهره‌برداری در طی دوره 1402 – 1381 حاکی از آن است که توزیع سرمایه‌گذاری در بخش صنعت ایران توزیعی بسیار نامتقارن دارد و عمده سرمایه‌گذاری‌ها نیز معطوف به حوزه‌های دارای مزیت کشور در بخش منابع طبیعی و نفت بوده و ظرفیت‌سازی در صنایع کشور نیز به صورت متمرکز و اغلب در صنایع منبع محور صورت گرفته است. ضمن آنکه همچنان و براساس پروانه‌های تأسیس صادرشده نیز این روند تداوم خواهند داشت.

ذکر این نکته ضروری است که در سال 1402 بیشترین سرمایه‌گذاری در جوازهای تأسیس مربوط به رشته فعالیت‌های ساخت مواد و محصولات شیمیائی، کک و فراورده‌های حاصل از نفت، ساخت فلزات اساسی و سایرمحصولات کانی غیرفلزی بوده است.

نقش بهره‌وری در رشد کمرنگ است و تداوم این مسیر می‌تواند آینده رشد و رقابت‌پذیری صنعتی اقتصاد ایران را دچار مخاطره کند. درصد تغییرات در بهره‌وری نیروی کار و سرمایه طی دوره 1390 تا 1401، بسیار پرنوسان است و در بسیاری از سال‌ها رشد منفی را تجربه کرده است.

ارزش صادرات صنعتی ایران از حدود 4.6 میلیارد دلار در سال 1381 به 49 میلیارد دلار در سال 1401 رسیده است. از طرفی بیشترین وادرات ایران مربوط به مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای است که عمدتاً در بخش صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد. در یک دهه گذشته به طور متوسط بیش از 65 درصد از واردات ایران مربوط به مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای و حدود 17 درصد مربوط به کالاهای سرمایه‌ای بوده است. بنابراین ترکیب واردات کشور نیز به نحوی است که نمی‌تواند به افزایش ظرفیت‌های تولیدی، تکمیل زنجیره ارزش، انتقال فناوری و دانش فنی، بهینه‌سازی هزینه‌های تولید با استفاده از ابزار و تجهیزات نوین و حمایت از بخش‌های متنوع صنعتی کمک کند.

اشتغال‌زایی بخش صنعت طی سال‌های مورد بررسی (دوره 1384 تا 1402) غالباً منفی بوده و دربرخی از سال‌ها نه تنها شغلی ایجاد نشده بلکه همواره خروج نیروی کار از صنعت نیز اتفاق افتاده است. این مقدار منفی در سال 1387 به حداکثر مقدار خود رسیده، به گونه‌ای که حدود 340 هزار شغل در این سال در صنعت از دست رفته است. همزمان با روند صنعت‌زدایی در بخش صنعت، اشتغال‌زدایی صنعتی نیز در این بخش رخ داده است. بخش عمده‌ای از شاغلان صنایع در ایران را کارگران ساده و ماهر تشکیل می‌دهد و سهم تکنیسین‌ها و مهندسین از جمعیت شاغل در بخش صنعتی کوچک است. این به معنای آن است که درجه پیچیدگی و توسعه صنایع هنوز در مرحله‌ای است که نیاز به نیروی کار متخصص ضرورت نیافته و بنابراین تقاضا برای این گروه از افراد حاضر در نیروی کار پایین است.

پایین بودن پیچیدگی صنایع و تأثیر آن بر تقاضای نیروی متخصص در بررسی وضع موجود اشتغال ایران مشاهده شده است. ترکیب اشتغال نیز به سمت بخش خدمات تغییر کرده است و سهم قابل توجهی از اشتغال بخش خدمات نیز به خدمات شبکه توزیع مرتبط است که نیازمند مشاغل با مهارت پایین بوده و تقاضای زیادی برای تحصیلات دانشگاهی ندارند. همچنین اشتغال غیررسمی سهم بالایی را در بخش صنعت دارد که بهره‌وری پایین بخش صنعت در اقتصاد ایران را تشدید می‌کند.

تورم تولیدکننده در بخش ساخت تا سال 1389 کمتر از تورم کل تولیدکننده بوده است، پس از این سال به جز دوره 1390 تا 1396 تورم ساخت بیشتر از تورم تولیدکننده کل بوده است. بنابراین، هزینه‌های تولید در بخش صنعت بیشتر از سایر بخش‌ها بوده است.

ضریب خلق ارزش افزوده در صنایع ایران از سال ۱۳۸۱ (با مقدار ۰.۳۹) به تدریج کاهش‌یافته و در برخی سال‌ها به پایین‌ترین سطح خود رسیده است (حدود ۰.۲۵ در سال ۱۳۹۰). این کاهش، بیانگر روندی نزولی در توانایی صنایع ایران برای ایجاد ارزش افزوده است. کاهش کلی ضریب ارزش افزوده نشان می‌دهد که ساختار صنعتی کشور به جای حرکت به سمت تولیدات با ارزش افزوده بالاتر، بیشتر به سمت صنایع منبع‌محور و کم‌عمق حرکت کرده است.

همچنین برای بهبود این شاخص و ارتقای بهره‌وری صنایع، تغییر ساختار صنعتی به سمت تولیدات با ارزش افزوده بالاتر و سیاست‌های حمایتی برای توسعه صنایع دانش‌بنیان و رقابت‌پذیر ضروری به نظر می‌رسد.

ارزش تولید در کارگاه‌های صنعتی 10 نفر کارکن و بیشتر) در کل صنعت از 23 درصد در سال 1381 به 8.4 درصد در سال 1400 کاهش یافته است. مقایسه میزان وابستگی رشته فعالیت‌های صنعتی به مواد اولیه وارداتی در دو بازه زمانی 1381 و 1400 حاکی از آن است که، صنایع محصولات از توتون و تنباکو، ماشین آلات و تجهیزات طبقه بندی نشده و سایر تجهیزات حمل و نقل با افزایش در نسبت مواد اولیه وارداتی به ارزش‌افزوده مواجه شده‌اند و در واقع در این صنایع میزان وابستگی به واردات برای خلق ارزش‌افزوده طی دوره مورد بررسی افزایش یافته است و توان مقاومتی این صنایع نسبت به نوسانات فضای بین‌الملل طی بیست سال مورد بررسی تضعیف شده است. در حالی که، سایر صنایع با کاهش در نسبت یاد شده مواجه شده‌اند و لذا وابستگی این صنایع در دوره مورد بررسی به واردات مواد اولیه وارداتی کاهش یافته است.

متن کامل گزارش «بررسی تحولات عملکرد بخش صنعت؛ تحلیل روندها و شاخص‌های کلیدی» را از اینجا بخوانید.