شب گذشته دونالد ترامپ، از پشت تریبونش در سالن میانی کاخ سفید به صراحت اعلام کرد که «آمریکا از برجام خارج می‌شود». رئیس‌جمهوری آمریکا این خبر را در میانه ادعاهایی واهی علیه جمهوری اسلامی ایران مطرح کرد و مانند نطق‌های پیشینش، ایران را متهم به خرابکاری در منطقه و نقض توافق و دستیابی به سلاح هسته‌ای کرد؛ ادعاهایی که علاوه بر اتهام‌زنی به ایران، دال بر معیوب‌بودن توافق و تخریب تیم مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای آمریکا نیز بود.
او بلافاصله پس از اعلام خروج از توافق، فرمان بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای ایران را امضا کرد. اما دقایقی بعد از اعلام نظر ترامپ، فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در نشست خبری کوتاه و صریح تأکید کرد که درباره بازگرداندن تحریم‌ها نگرانیم و بدون آنکه آمریکا یا ایران را خطاب قرار دهد، توصیه کرد تا به تعهدات‌شان متعهد بمانند. اما در تهران، حسن روحانی از ادامه‌یافتن برجام بدون آمریکا و فرصت چندهفته‌ای برای بررسی وضعیت خبر داد. دونالد ترامپ اعلام کرد «من اعلام می‌کنم که ایالات متحده آمریکا از برجام خارج می‌شود و با صدور یک فرمان اجرایی، شدیدترین تحریم‌های هسته‌ای و اقتصادی را علیه ایران بازمی‌گردانم. هر کشوری که به ایران کمک کند، نیز می‌تواند تحت تحریم قرار گیرد. آمریکا را هیچ کشوری نمی‌تواند گروگان بگیرد... . ما اجازه نخواهیم داد حکومتی که شعار مرگ بر آمریکا می‌دهد، به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند. اقدام امروز ما پیام مهمی دارد، اینکه آمریکا تهدیدهای توخالی نمی‌دهد و وقتی وعده‌ای را مطرح می‌کند، به آن عمل می‌کند».
دونالد تاسک، رئیس شورای اروپا هم پس از اعلام تصمیم ترامپ برای خروج از برجام، با انتشار پیامی در صفحه توئیتر خود نوشت: سیاست‌های رییس‌جمهور ترامپ در قبال توافق هسته‌ای با ایران و تجارت با رویکردی واحد از سوی اروپا مواجه خواهد شد. رهبران اتحادیه اروپا قرار است به این دو مساله در نشست هفته آینده خود رسیدگی و رایزنی کنند.
تحریم‌های بازگشته
وزارت خزانه‌داری آمریکا ساعتی بعد از امضای فرمان ترامپ اعلام کرد: دفتر کنترل اموال خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا (ofac) فوراً اقدامات لازم را برای انجام تصمیم رئیس‌جمهور عملی خواهد کرد. تحریم‌ها در دو دوره 90 و 180 روزه اعمال خواهد شد. این شامل اختیارات ما درباره تحریم‌های اولیه و ثانویه می‌شود. استیو منوچین، وزیر خزانه‌داری آمریکا، نیز دراین‌باره گفت: آمریکا دسترسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را به حمایت از آنچه را اقدامات بدخواهانه ایران که از بزرگ‌ترین حامیان تروریسم محسوب می‌شود و نیز استفاده از موشک‌های بالستیک علیه متحدان ما، حمایت از رژیم بشار اسد در سوریه، نقض حقوق بشر علیه مردم خود و سوءاستفاده از سیستم مالی بین‌المللی خواند، مسدود خواهد کرد.
اتحادیه اروپا به تعهدات خود پایبند است
اما فدریکا موگرینی سخنانش نشان از یک انشقاق جدی داشت؛ دوری اروپا از سیاست‌های آمریکا. او خطاب به مردم و مسؤلان ایران گفت: «اجازه ندهید هیچ‌کس توافق هسته‌ای را از بین ببرد؛ چراکه این توافق از بزرگ‌ترین دستاوردهای دیپلماسی بوده و ما آن را با هم ساختیم». «اتحادیه اروپا بارها اعلام کرده است که برداشتن تحریم‌ها نتایج مثبتی روی روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا و همچنین اقتصاد مردم ایران داشته است. ما همچنان متعهد هستیم این وضعیت ادامه پیدا کند. اجازه دهید نگرانی خودم را از اجرای تحریم‌های جدید از سوی آمریکا اعلام کنم و بگویم که این مسئله را با همکاران خود بررسی خواهیم کرد. درعین‌حال اتحادیه اروپا براساس مصالح و امنیت خود عمل می‌کند». موگرینی تأکید کرد: ما متعهد و مصمم به حفظ این توافق هستیم و این کار را برای امنیت جمعی خود انجام می‌دهیم. این توافق نشان داد راه‌حل‌ها وقتی ممکن باشد، می‌توانیم از طریق گفت‌وگو و مذاکره به آن دست یابیم و اینکه احترام، زبان جهان‌شمول است. اتحادیه اروپا به تعهدات خود پایبند است.
او افزود: اجازه ندهید که هیچ‌کس توافق را از بین ببرد. ما این توافق را با هم ساختیم. با عزم و ارائه می‌توانیم به یک راه‌حل برسیم. توافق هسته‌ای متعلق به همه ماست و حاصل 12 سال مذاکره است. به تعهدات خودتان پایبند باشید و ما در کنار شما و بقیه جامعه بین‌الملل از توافق حمایت خواهیم کرد.
1+5 بدون یک
رئیس‌جمهوری ایران گفت: امشب ثابت شد که ایران همواره به تعهدات خود پایبند است؛ اما آمریکا به آن پایبندی ندارد.
حسن روحانی که اندکی بعد از ترامپ و موگرینی از دفترش در تهران سخن می‌گفت، با تأکید بر اینکه برجام توافق بین‌المللی ایران و آمریکا نبوده که آمریکا بخواهد از این توافق خارج می‌شود، افزود: برجام یک توافق چندجانبه و بین‌المللی بوده؛ برجام توافقی است که مورد تأیید شورای امنیت سازمان ملل و قطع‌نامه ۲۲۳۱ قرار گرفته است، بنابراین آمریکا رسماً امشب اعلام کرد که به تعهدات بین‌المللی توجهی ندارد.
روحانی تأکید کرد: از این لحظه توافق برجام میان ایران و پنج کشور است؛ از این لحظه 1+5، یک را از دست داده است و در این شرایط ما باید منتظر آن باشیم که شش کشور بزرگ جهانی نسبت به این توافق چگونه عمل خواهند کرد.
رئیس‌جمهوری با بیان اینکه ما در چند هفته آینده ضمن مذاکره با کشورهای اروپایی، روسیه و چین، رایزنی‌ها و هماهنگی‌های لازم را انجام می‌دهیم، گفت: اگر در پایان این مدت کوتاه به این نتیجه برسیم که با همکاری پنج کشور عضو برجام می‌توانیم به هر آنچه که منافع ملت ایران بوده برسیم، علی‌رغم حرف‌های بی‌نزاکت امشب ترامپ، برجام پایدار خواهد ماند و ما می‌توانیم به سمت ثبات در منطقه قدم‌های خود را برداریم ولی اگر دیدیم که چنین نیست من در گفت‌وگویی با مردم کشورمان ایران موضع‌مان را به اطلاع آنان خواهم رساند.
رئیس‌جمهوری کشورمان با بیان اینکه با برجام بدون آمریکا هم مردم ما شاهد خواهند بود که ارز کشور تأمین می‌شود و کالاهای مورد نیاز نیز به دست آنان می‌رسد، اضافه کرد: مردم ما هیچ نگرانی‌ای نداشته باشند. امشب ملت ما مصمم‌تر و متحدتر از گذشته است و کار ترامپ نیز یک جنگ روانی و یک فشار اقتصادی بود که نخواهیم گذاشت که او در این موضوع موفق شود. روحانی با تأکید بر اینکه به سازمان انرژی اتمی دستور داده است که در صورت نیاز غنی‌سازی صنعتی را بدون محدودیت آغاز کند، گفت: ما برای اجرائی‌کردن این تصمیم چند هفته صبر می‌کنیم و با کشورهایی که پای برجام را امضا کرده‌اند و به آن وفادار مانده‌اند، مذاکره می‌کنیم و در این مذاکره همه چیز بر مبنای منافع ملی ماست، اگر تضمین شود به ماندن در برجام ادامه خواهیم داد ولی اگر برجام تنها سندی شود که منافع ملی ایران در آن لحاظ نشده باشد، آن وقت راه و تصمیم ما روشن خواهد بود.
روحانی در پایان گفت: مردم ما مشکلاتی در زندگی فردا، هفته بعد، امسال و سال‌های آینده به حول قوه الهی احساس نخواهند کرد و من امشب از یک سو ناراحت هستم که مردم آمریکا که مردم بزرگی هستند، گرفتار زعامت کسی شده‌اند که حیثیت آنها را زیر سؤال برده است و از سویی خوشحال هستم که یک موجود مزاحم از برجام خارج شده است.
راضی‌ها و ناراضی‌ها
بعد از اعلام ترامپ مبنی بر خروج از برجام، برخلاف شادمانی نتانیاهو و رضایت عربستان، امانوئل مکرون ابراز تأسف کرد. رهبران انگلیس، فرانسه و آلمان نیز با انتشار بیانیه‌ای اعلام کردند به برجام پایبند می‌مانیم. رئیس شورای اروپا نیز گفته رهبران اتحادیه اروپا هفته آینده درباره برجام رایزنی می‌کنند.
هیئت نمایندگی روسیه در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز اعلام کرد که برای به حداقل رساندن تبعات تصمیم ترامپ تلاش خواهد کرد. وزارت خارجه روسیه نیز اقدام ترامپ را تقبیح کرد.
مکانیسم شکایت
در متن توافق هسته‌ای نسبت به آنچه عدم پایبندی یکی از اعضا نسبت به توافق باشد، راهکارهایی اندیشیده شده است. یکی از این راهکارها بر مبنای متن توافق، ازسرگیری بخشی از برنامه هسته‌ای است و یکی دیگر از راه‌ها، شکایت به کمیسیون مشترک برجام است. ایران تاکنون 11 بار به این کمیسیون شکایت برده است. اکنون نیز ایران می‌تواند در واکنش به آنچه از سوی آمریکا رخ داده به کمیسیون مشترک برجام شکایت ببرد. این شکایت در کمیسیون مشترک که ترکیبی از معاونان وزرای خارجه یا مذاکره‌کنندگان ارشد است، بررسی می‌شود. همچنین شکایت می‌تواند به هیئت مشاوران و هیئت وزیران خارجه برای تصمیم‌گیری ارجاع داده شود. البته هر تصمیمی درباره این شکایت باید با اجماع طرفین صورت بگیرد اما در صورت عدم اجماع موضوع به شورای امنیت ارجاع داده می‌شود. با عضویت آمریکا در این شورا، خطر وتوی این شکایت نیز وجود دارد اما در هر حال رأی‌گیری درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها یا لغو برجام و نقض قطع‌نامه 2231 و بازگشت قطع‌نامه‌های تحریمی پیشین در این شورا انجام می‌شود. برجام در قالب قطع‌نامه 2231 در شورای امنیت رسمیت یافته و تمام قطع‌نامه‌های تحریمی پیشین یک هفته بعد از توافق برجام ملغی شده بود؛ چیزی که هنوز مشخص نیست بعد از تصمیم ترامپ چه وضعیتی خواهد یافت؟
اروپا منتفع بزرگ یا متضرر بزرگ
درحالی‌که اروپا به‌عنوان یکی از شرکای برجام، منتفع‌ترین شریک از این توافق است حالا و در ماه‌های گذشته با در خطر قرارگرفتن توافق، به‌مراتب کوشید تا برجام را نجات دهد. از همین رو در ماه گذشته این تلاش‌ها سرعت گرفت. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه، در سفری سه‌روزه به واشنگتن، تلاش کرد دونالد ترامپ را از لغو برجام منصرف کند و رسانه‌ها به سفر او مأموریت نجات لقب دادند. خود او اما بعد از سفر به اینکه توانسته مأموریتش را انجام بدهد، چندان امیدی نداشت. او بعد از سفر با حسن روحانی تماس تلفنی داشت و درباره آنچه در واشنگتن بین دو همتا گذشته بود، رایزنی کرد. امانوئل مکرون دست از تلاش برنداشت و حتی روز گذشته در ساعاتی نزدیک به اعلام نظر ترامپ باز با او تلفنی صحبت کرد. همین تماس موجب شد ساعات باقی‌مانده تا اعلام نظر ترامپ تحت تأثیر شایعه‌ای قرار گیرد؛ «ترامپ به مکرون خبر داده از برجام خارج می‌شود». اگرچه ساعتی بعد اعلام شد که مکرون این خبر را تکذیب کرده و گفته از نظر ترامپ درباره برجام بی‌اطلاع است؛ اما شایعه راه خود را می‌پیمود.
اما علاوه بر فرانسه، آلمان نیز برای تأثیرگذاری بر ترامپ تلاش خود را کرد. آنگلا مرکل صدراعظم آلمان سه ساعت به واشنگتن رفت تا او نیز بخت خود را برای تغییر نظر ترامپ بیازماید. میهمان آخر، بوریس جانسون بود که بعد از تماس تلفنی تراز می با ترامپ، برای رایزنی‌هایی دوروزه به واشنگتن سفر کرد که تغییر زمان اعلام نظر ترامپ، تقریباً سفر او را بی‌حاصل کرد.
اما رهبران اروپایی که نمی‌خواهند از منتفع‌ترین عضو به متضررترین عضو برجام نقل مکان کنند، حتی یک ساعت قبل از اعلام نظر ترامپ نیز با هم تلفنی صحبت کردند؛ مکرون، تراز می و مرکل. یک روز پیش‌تر، حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران که به مشهد سفر کرده بود، به تصریح گفت: «اگر آنچه در برجام می‌خواهیم توسط غیرآمریکا تأمین می‌شود یا اینکه آنچه مورد نظر ما در برجام است، تأمین نشود، راه و برنامه خود را خواهیم داشت». محمدجواد ظریف روز گذشته که در یک مراسم سخنرانی می‌کرد، گفت: «اگر ترامپ دست به اشتباه برهم‌زدن برجام به‌عنوان یک دستاورد جهانی بزند، یقیناً در شرایط بدتری مجبور خواهد شد حقوق مردم ایران را بپذیرد.»
از تجارت شرکت‌های خود محافظت می‌کنیم
سخنگوی اتحادیه اروپا روز گذشته گفته که این اتحادیه قصد دارد تا از تجارت شرکت‌های خود با ایران در صورت خروج ترامپ از برجام حفاظت کند. به گزارش ایسنا به نقل از بلومبرگ، مایا کوچی جانچیک، سخنگوی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرد: ما در حال تلاش هستیم تا از منافع شرکت‌های خود در صورت خروج ترامپ از برجام حفاظت کنیم. این اقدامی است که می‌تواند به افزایش تنش‌ها میان اتحادیه اروپا و آمریکا دامن بزند.
ساعاتی پیش از اعلام ترامپ، حساب رسمی توییتری وزارت خارجه آلمان نیز تصویر صفحه اول توافق هسته‌ای ایران و اعضای 1+5 که توسط وزرای خارجه امضا شده بود را منتشر کرد و نوشت که «همه تلاش خود برای حفظ برجام انجام می‌دهد.» فراتر از اروپا، کانادا و حتی برخی کشورهای منطقه از ترامپ خواستند که این توافق را لغو نکند.