رایزن‌های بازرگانی در توسعه و گسترش روابط تجاری میان کشورهای مختلف نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. اولین نکته‌ای که درخصوص رایزن بازرگانی باید عنوان کرد این است که وظیفه اصلی یک رایزن بازرگانی توسعه صادرات کشور خویش است. بدیهی است که یک رایزن بازرگانی نه‌تنها به امور مربوط به تجارت بین‌المللی، صادرات و واردات رسیدگی می‌کند، بلکه به سایر مسائل اقتصادی مرتبط با کشور خویش و کشور میزبان نیز باید توجه داشته باشد.
ایران طی سال‌های گذشته تا به امروز مجموعا ۷۵ رایزن بازرگانی در کشورهای مختلف داشته است. اما درحال‌حاضر به‌دلیل برخی محدودیت‌های بین‌المللی که بخشی از آن ناشی از کرونا است تعداد رایزنان ایران به حداقل خود تقلیل یافته است. درحال‌حاضر ایران تنها دو رایزن بازرگانی در عراق و افغانستان دارد و ۶ رایزن دیگر هم آماده اعزام به چین، روسیه، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عمان هستند. از سوی دیگر ایران این مجوز را دارد که همزمان به ۶۰ کشور دنیا رایزن بازرگانی اعزام کند، این درحالی است که پیش از این، ایران تنها دارای ۲۰ پُست رایزنی بازرگانی بود.
اهمیت تجارت خارجی در رشد و پیشرفت کشورها مساله‌ای انکارنشدنی است، به گونه‌ای که سهم آن در تولید ناخالص دنیا از رقم ۵ درصد در سال ۱۹۵۰ به بیش از ۲۰ درصد در سال‌های اخیر رسیده است. یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه تجارت خارجی در کشورها، وجود اطلاعات بازارهای هدف و شناسایی چگونگی ورود به آنها و تسهیل توافقات دوجانبه است؛ در همین راستا حضور رایزن‌های بازرگانی و اقتصادی در سفارتخانه کشورها و نقش تسهیلگری آنان بسیار مهم قلمداد می‌شود.
متاسفانه دولت به بهانه کسری بودجه و مشکلات مالی، رایزنان اقتصادی و بازرگانی را که در سفارتخانه‌های کشورهای همسایه درحال خدمت هستند کاهش داده و با این اقدام دولت، عملا این جایگاه بسیار مهم و تاثیرگذار در حوزه تجارت خارجی از چارت سفارتخانه‌های ایران حذف خواهد شد.
در گذشته رایزنان اقتصادی و تجاری معمولا با رابطه تعیین و به کشورهای هدف اعزام می‌شدند و غالبا تخصصی در حوزه فعالیت مربوطه نداشته‌اند. امروز، طی یک برنامه مشترک میان وزارت امورخارجه و وزارت بازرگانی سابق (صنعت، معدن و تجارت فعلی) تعدادی از کارشناسان طی فراخوانی از دستگاه‌های دولتی کشور به‌طور عمده اقتصادی و گاهی غیراقتصادی و براساس فرآیندی انتخاب و به کشورهای هدف، اعزام می‌شوند. نقش رایزن بازرگانی به‌عنوان نماینده دولت و دید‌بان تجاری کشور در بازار محل ماموریت، به‌منظور معرفی شفاف و عادلانه فرصت‌ها و اطلاع‌رسانی و ظرفیت‌های تجاری، فراهم کردن بستر صادرات محصولات ایرانی و تسهیل جذب سرمایه‌گذاری با کشور هدف به همه تجار و فعالان اقتصادی کشور نقش بی‌بدیلی است که جایگزینی ندارد بنابراین تقویت مهارت‌های رایزنان از مهم‌ترین ضروریات در این حوزه است. متاسفانه کشور ما در این زمینه بسیار ضعیف عمل کرده است و لازم است که توجه بیشتری به نقش بالقوه این افراد شود. کار رایزن یا وابسته بازرگانی به مثابه یک کار دیپلماتیک است. یعنی هم باید به امور بازرگانی و هم امور سیاسی وارد باشد. باید اصول مذاکره را بداند. قطعا مذاکره‌ای که برای شرکت شخصی انجام می‌شود، با مذاکره‌ای که برای کشور انجام می‌شود تفاوت دارد. وابسته بازرگانی باید جنبه‌های مختلف تجارت بین‌الملل را بداند. در این راستا، بخش‌خصوصی به‌عنوان متخصص در حوزه تجاری بین‌المللی می‌تواند با استفاده از تجربیات حرفه‌ای خود در این مسیر از طریق آموزش و کارآموزی عملی، مهارت‌های رایزنان را تقویت کند.
از سویی دیگر، دیپلمات‌ها و رایزن‌ها اول باید کشور خودشان را به‌خوبی بشناسند یعنی اطلاعاتشان راجع به کشورشان جامع باشد. بدانند که نقاط قوت و ضعف، نیازها و مزیت نسبی کشورشان چه‌چیزهایی است. دوم، باید کشور هدف، یعنی کشوری را که در آن کار می‌کنند بشناسند. از سوی دیگر یک رایزن بازرگانی باید اوضاع بین‌المللی را بشناسد. بتواند تحلیل داشته باشد که روند نفت و گاز چگونه خواهد شد. مثلا یک رایزن بازرگانی ایرانی باید ببیند که رابطه ترکیه با روسیه هنگامی که با یکدیگر در صلح هستند، تا چه حد به نفع ما خواهد بود. صادرات کشاورزی ما به روسیه چه خواهد شد. خطوط نفت چه خواهد شد. بنابراین داشتن دانش و توان تحلیل سیاسی نیز از دیگر ویژگی‌هایی است که یک رایزن باید داشته باشد.
رایزن‌ها همچنین در جذب سرمایه‌گذار خارجی و آمد و رفت هیات‌های خارجی نقش مهمی ایفا می‌کنند و می‌توانند قطعا موثر واقع شوند. از مزیت‌های کشور در این خصوص امنیت است که در منطقه بی‌مثال است. علاوه برخلأ ساختار اقتصادی که باید آن را درست کنیم، دیگری شفاف بودن اقتصادی است که باید شرایط را برای این امر نیز مهیا کنیم. برای جذب سرمایه باید دو مورد دیگر را هم در کنار امنیت داشته باشیم: تبلیغات و اطلاع‌رسانی. رایزن بازرگانی باید بتواند ارتباطات خوبی را به‌وجود بیاورد. باید بداند که با چه‌کسی و در کجا صحبت کند. به چه صورتی صحبت کند، چه‌چیزی به نفع ما و چه‌چیزی به ضرر ما در مذاکرات است. طرف مقابل به‌دنبال چه اهدافی هستند و ما چه اهدافی را دنبال می‌کنیم.
وظایف و مسوولیت‌های رایزن بازرگانی
مطالعه و بررسی بازار کشور محل استقرار از لحاظ جذب کالاها و خدمات قابل صدور ایران ، تهیه فهرست کالاهای قابل عرضه به بازار مزبور و اطلاع‌رسانی به صادرکنندگان کالاها و خدمات ایرانی و واردکنندگان بالقوه کالا و خدمات از ایران و همچنین سازمان‌های اقتصادی مربوطه، ارائه خدمات مشورتی درباره اقتصاد و بازرگانی ایران به متقاضیان مستقر در بازار هدف، راهنمایی به سرمایه‌گذاران خارجی که درصدد سرمایه‌گذاری در ایران هستند و بالعکس، کمک به برگزاری اجلاس‌های مشترک و همکاری در انعقاد قراردادهای تجاری و تفاهم‌نامه‌های مشترک، ارسال مناقصه‌های مربوطه برای صادرکنندگان یا تولیدکنندگان ایرانی در سریع ترین زمان ممکن کمک به معرفی و تبلیغ کالاها و خدمات صادراتی ایران و ارائه نظرات مشورتی در این زمینه به صادرکنندگان ایرانی، ساده کردن فرآیند مسافرت هیات‌های اقتصادی یا بازرگانی عازم ایران یا هیات‌های بازرگانی و اقتصادی که از جمهوری اسلامی ایران به کشور محل فعالیت شعبه یا نمایندگی سازمان اعزام می‌شوند و ارائه نظر مشورتی درخصوص ترکیب و ویژگی‌های آنها، کمک به حل‌وفصل اختلافات تجاری که بین صادرکنندگان ایرانی و طرف‌های تجاری آنها در محل فعالیت شعبه با نمایندگی سازمان به‌وجود می‌آید، همکاری در برپایی نمایشگاه‌های اختصاصی یا تخصصی ایران در بازار هدف و کمک به مشارکت شرکت‌های ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی در آن بازار جهت معرفی ظرفیت این شرکت‌ها برای همکاری‌های مشترک با شرکت‌های بازار هدف، بررسی فعالیت‌های اقتصادی رقبای تجاری ایران در قلمرو فعالیت شعبه و نمایندگی و ارائه نتایج آن به سازمان، بررسی مشکلات کالاهای صادراتی ایران یا نقاط ضعف و قوت آنها از طریق نظرسنجی‌های موردی برقراری ارتباط مستقیم بین واردکنندگان کالا و صادرکنندگان ایرانی، گردآوری اطلاعات فنی و تخصصی درباره کالاهای جدید عرضه شده به بازار هدف که امکان ساخت آنها در ایران موجود است و ارسال این اطلاعات به سازمان و کمک به ایجاد شورای مشترک بازرگانان ایرانی، اتاق‌های مشترک یا ایجاد تشکل‌های دیگری که وجود آنها می‌تواند به بسط مناسبات اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با بازار هدف کمک کند.
کسب اطلاعات دقیق در مورد فعالیت رایزن‌های بازرگانی کشورهای دیگر در حوزه استقرار شعبه یا نمایندگی سازمان، گردآوری اطلاعاتی درخصوص سازمان‌های اقتصادی بازرگانی، تشکل‌های تجاری، کانال‌های توزیع کالا، واردکنندگان، عمده‌فروشان و کلیه موضوعاتی که آگاهی از آنها می‌تواند به گسترش تجارت خارجی ایران در محل شعبه یا نمایندگی کمک کند. نهایتا مهم این است رایزنی که انتخاب می‌شود از ویژگی‌های برشمرده شده برخوردار باشد. درخصوص انتخاب رایزن از بخش‌خصوصی همان‌طور که گفته شد نکاتی باید درنظر گرفته شود که این نکات در صورت انتخاب رایزن از دولت نیز باید رعایت شود. در همه جای دنیا رایزن‌ها را دولت‌ها تعیین می‌کنند. در یک جا هم ممکن است بخش‌خصوصی تعیین کند. مثلا در آلمان بخش رایزنی بازرگانی مربوط به وزارت اقتصاد است و در فرانسه مربوط به وزارت اقتصاد و بازرگانی است. آنچه در صورت انتخاب رایزن از بخش‌خصوصی حائز اهمیت است این نکته است که افراد فعال در بخش‌خصوصی با مشغله‌های شخصی شرکت خویش درگیر هستند و ایفای همزمان این دو وظیفه اگر چه غیر ممکن نیست ولی کار دشواری‌است و رعایت عدالت در جمع بین هردو وظیفه یعنی شرکت داری شخصی و رایزن بودن پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و ممکن است به نتیجه مطلوب منجر نشود.
در این خصوص هماهنگی و ارتباط بین بخش‌خصوصی و دولتی ضعیف است. بنابراین باید این شرایط را بهبود بخشید. باید توجه داشت که این کار زمانبری است و این روند برای کشورهای دیگر هم زمان برده است تا به اینجا رسیده‌اند. کشورهای درجه‌یک اقتصادی همچون آلمان و ژاپن نیز برای رسیدن به این مقطع زمان صرف کرده‌اند تا به این درک مشترک رسیده‌اند.
در پایان به‌عنوان آخرین نکته اعتقاد دارم که در کشور باید سطح تحمل عقاید مخالف را در بدنه دولت و هم بخش‌خصوصی، بالا برد تا بتوانیم تعاملی سازنده داشته باشیم. چراکه تنها در این حالت می‌توانیم به گفتمانی سالم برسیم و این مهم می‌تواند به یک ساختار کارآ منجر شود و از این طریق می‌توانیم شاهد رشد کشور باشیم و در سطح بین‌المللی اعتبار کشور را بالا ببریم.