١٥ سال از اجرای طرح بزرگ خصوصی‌سازی با ابلاغ اصل ٤٤ قانون اساسی می‌گذرد. در این ١٥ سال یک هزار و ١١١ بنگاه و شرکت به بخش خصوصی یا شبه‌خصوصی واگذار شده است اما بررسی عملکرد شرکت‌های واگذار شده نشان می‌دهد اغلب این بنگاه‌ها و شرکت‌ها سقوط قابل ملاحظه‌ای در عملکرد سالانه داشته‌اند و برخی از این بنگاه‌ها مانند حمل و نقل خلیج فارس، شرکت هواپیمایی وزارت جهادکشاورزی و کشتارگاه زیاران تعطیل شده‌اند. نقد به این اتفاق از نگاه کارشناسان، واگذاری‌های اشتباه را نشانه می‌گیرد. یعنی به جای سپردن بنگاه‌ها به دست کاردان‌ها، سهام را به هر فردی که تقاضا کرده فروخته‌ایم و نتیجه آن تعطیلی ناشی از سوءمدیریت شده است. در یکی از نمونه‌ها می‌توان به شرکت هواپیمایی وزارت جهادکشاورزی که برای اموری همچون سم پاشی یا اطفای حریق جنگل‌ها فعالیت می‌کرد، اشاره داشت. این شرکت با واگذاری به شهرداری تهران عملا حکم تعطیلی خود را گرفت.
هدف از این واگذاری به خدمت‌گیری هواپیماها برای مقاصد تفریحی بود. صرف‌نظر از خارج کردن هواپیماها و بالگردهایی که می‌توانست دست‌کم از زیان گسترده آتش‌سوزی جنگل‌ها جلوگیری کند، مدیریت نادرست سبب شد حتی این دستگاه‌ها نتوانند برای مقاصد تفریحی نیز به خدمت مناسب گرفته شوند. داستانی مشابه برای کشتارگاه زیاران هم که به چهار نفر واگذار شده بود، اتفاق افتاد و اختلاف شرکا سبب تعطیلی این مجموعه شد. به این ترتیب دیگر در اطراف تهران کشتارگاه صنعتی وجود ندارد. این ماجرا برای بسیاری از شرکت‌های واگذار شده به وجود آمده است. به دلیل عدم شناخت کافی مدیران جدید از عملکرد شرکت واگذار شده، مدیریت آنها با مشکل مواجه شده و بنگاه مورد نظر عملکردی نزولی پیدا کرده و گاه به تعطیلی کشیده می‌شود. دلیل این اتفاق به عقیده جعفر سبحانی، مشاور رییس سازمان خصوصی‌سازی نخست زیان‌ده بودن پنهان شرکت‌های واگذار شده و دوم فضاسازی‌های برخی از مدیران میانی است. او در این گفت‌وگو کم‌و‌کیف واگذاری‌های این سال‌ها را تشریح کرد که در ادامه می‌خوانید:
با واگذاری یک هزار و ١١١ بنگاه در ١٥ سال گذشته به پایان خصوصی‌سازی‌ها نزدیک می‌شویم. برای سال جاری به عنوان سال‌های پایانی خصوصی‌سازی عملکرد واگذاری‌ها چگونه بوده است؟
حدود ٦٥٠ میلیارد تومان از ابتدای سال جاری تا به حال فروخته شده است. این عدد البته به مفهوم واریز به خزانه نیست و عدد واریز شده به خزانه بسیار بالاتر است. چراکه ارقام به دست آمده از واگذاری‌های سال قبل را نیز در خود دارد. اما رقمی که از واگذاری‌های امسال به دست آمده به ٦٥٠ میلیارد تومان می‌رسد. با این حال رقم واگذاری‌ها باید بیش از ٦٥٠ میلیارد تومان باشد که امیدواریم تا پایان سال اهداف پیش‌بینی شده در این زمینه تحقق یابد.
چه تعداد شرکت برای واگذاری تا پایان سال باقی مانده است؟
یک‌صد شرکت برای واگذاری تا پایان سال باقی مانده است. برای همین است که هرچه به پایان سال نزدیک‌تر می‌شویم تعداد مزایده‌ها بیشتر می‌شود. در این راستا پس از واگذاری جایگاه‌های سوخت ٢٩ آذر نیز مزایده دیگری در دستور برگزاری است. در ماه‌های پایانی سال ممکن است هر ماه چند مزایده برگزار کنیم تا به اهداف پیش‌بینی شده تا پایان سال برسیم.
به نظر می‌رسد تنها وجه مورد توجه در واگذاری‌ها، کمیت است و به کیفیت خصوصی‌سازی و اینکه به چه شخصی با چه میزان توانایی این شرکت‌ها واگذار می‌شود؛ توجه کافی نمی‌شود. نمونه این موارد کشتارگاه زیاران در نزدیکی تهران است که پس از واگذاری تعطیل شد. یا شرکت هواپیمایی وزارت جهادکشاورزی که پس از واگذاری به شهرداری عملا از حیز انتفاع خارج شد.
در اینجا باید دو نکته مورد توجه قرار گیرد. نخست اینکه ما در سال‌های پایانی خصوصی‌سازی هستیم. در سال‌های پایانی معمولا شرکت‌هایی برای واگذاری باقی مانده‌اند که وضعیت چندان مطلوبی ندارند. این موضوع را می‌توان با ذکر این مثال تبیین کرد. فرض کنید شرکت‌های قابل واگذاری، میوه‌های یک تعاونی میوه و تربار است. بدیهی است که ابتدای صبح بهترین میوه‌ها برای عرضه وجود دارد و هرچه به آخر شب نزدیک می‌شویم، میوه‌هایی با کیفیت پایین‌تر و اصطلاحا تهِ‌باری می‌ماند. به این ترتیب بخش عمده‌ای از شرکت‌هایی که برای واگذاری امروز باقی مانده است، شرکت‌های دارای مشکل هستند. اغلب با مشکلات کمبود نقدینگی، تکنولوژی قدیمی و ماشین‌آلات فرسوده مواجهند و غالبا زیان‌ده هستند. بنابراین باید بپذیریم که فروش شرکت‌هایی که سودده نیستند، کار سختی است. نکته دوم اینکه اگرچه این شرکت‌ها زیان‌ده بودن‌شان عیان نیست اما عملا با بودجه‌های میلیاردی که دولت به این شرکت‌ها اختصاص می‌دهد زیان انباشته آنها پوشش داده می‌شود. باید به این موضوع توجه داشت که بخش خصوصی توانمند‌تر از بخش دولتی بنگاه‌داری می‌کند. واقعیت این است که بخش دولتی آن توانمندی را ندارد. بنابراین اگر تزریق نقدینگی از سوی دولت نباشد کدام شرکت دولتی را می‌توان نام برد که سودده باشد؟ امروز ایران‌خودرو و سایپا با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند و مانند این دو شرکت بسیار وجود دارد. بنابراین زیان‌ده بودن شرکت‌ها خاص شرکت‌های خصوصی نیست. بلکه شرکت‌های دولتی نیز با مشکل مواجه هستند و فقط به دلیل استفاده از بودجه دولتی ضعف آنها دیده نمی‌شود. با توجه به این توضیحات واضح است که وقتی این شرکت‌ها واگذار می‌شوند تازه زیان‌ده بودن آنها نمایان می‌شود. به جز موارد یاد شده بخشی از اخبار تعطیلی‌ها یا تعدیل‌ها در شرکت‌های واگذار شده نیز فضاسازی‌هایی است که علیه خصوصی‌سازی انجام می‌شود. در بین مدیران میانی عده‌ای هستند که برای منافعی خاص، واگذاری‌ها را ناموفق عنوان می‌کنند.
شما در سازمان خصوصی‌سازی مطالعه‌ای در خصوص عملکرد شرکت‌های واگذار شده دارید؟
سال گذشته کار نظارت و ارزیابی دقیقی روی ٥٠ شرکت که به صورت بلوکی واگذار شده بود؛ با هماهنگی چند دستگاه از جمله مرکز آمار، دیوان محاسبات و مرکز پژوهش‌های مجلس انجام شد. در این بررسی‌ها که با ٢٦ محور انجام شد، نتایج مثبتی به دست آمد.
چرا فقط شرکت‌های بلوکی بررسی شدند؟
اگر یک شرکت ٨ درصد سهامش متعلق به دولت باشد و این ٨ درصد را واگذار کرده باشیم، عملکرد خوب یا بد آن شرکت به واگذاری مربوط نمی‌شود. به عبارت دیگر سهم ٨ درصدی نقش تعیین‌کننده‌ای در تصمیم‌گیری‌ها و عملکرد آن شرکت نخواهد داشت. اما در شرکت‌های بلوکی، به دلیل تغییرات ایجاد شده در هیات‌مدیره و سیاستگذاری‌های شرکت، نقش واگذاری در عملکرد قابل بررسی خواهد بود. بررسی وضعیت شرکت‌های بلوکی نشان می‌دهد عملکرد آنها نه تنها در این مدت کاهش نداشته بلکه به طور میانگین با ٣٧ درصد رشد نیز همراه بوده است.
هفته آینده قرار است مزایده‌ای دیگر برای واگذاری جایگاه‌های سوخت برگزار شود. منطقی است در فاصله اندک از مزایده اول که در شهریور ماه برگزار شده بود و ٣٠ جایگاه بدون مشتری ماند، مزایده دوم برگزار شود؟
در شهریور ماه ١٠١ جایگاه سوخت به مزایده گذاشته شده بود که ٧٠ جایگاه از میان آنها واگذار شد. مزایده شهریور در واقع موفق‌ترین مزایده برگزار شده بود و بیشترین ارزش ریالی واگذاری‌ها در سال ١٣٩٥ را داشت. این مزایده به لحاظ تعداد واگذاری‌ها در یک روز و به لحاظ ارزش در تاریخ واگذاری‌های ایران بی‌سابقه بوده است. بنابراین با توجه به عملکرد واگذاری‌های شهریور ماه، تصمیم گرفته شد روز ٢٢ آذر ماه نیز مزایده دوم واگذاری جایگاه‌های سوخت برگزار شود. در این مزایده پیش‌بینی شده ٤٠ جایگاه دیگر جهت واگذاری به بخش خصوصی به مزایده گذاشته شود که بالاترین تعداد جایگاه را استان مرکزی با ٧ جایگاه، آذربایجان ٦ و تهران با ٥ جایگاه در این مزایده دارند.
قیمت پایه در نظر گرفته شده برای این جایگاه‌ها چقدر است؟
ارزش ریالی مزایده ٢٢ آذر٢٧٠ میلیارد تومان است. هرچند قیمت پایه درنظر گرفته شده برای جایگاه‌ها رقم بالایی است اما امید داریم قیمت نهایی بالاتر از این رقم نیز برود چرا که در شهریور ماه قیمت پایه ٢٣٠ میلیارد تومان بود اما نهایتا جایگاه‌ها با قیمت ٣٥٠ میلیارد تومان به طور میانگین به فروش رسید.
متقاضیان چه تعداد بودند؟
برای برخی از جایگاه‌ها که تعداد اندکی نیز بود یک یا دو متقاضی وجود داشت ولی اکثر جایگاه‌ها به طور متوسط پنج متقاضی داشتند.
دلیل به فروش نرسیدن ٣١ جایگاه مابقی چه بود؟
غیرمنطقی است اگر فکر کنیم صد درصد واگذاری‌ها منجر به فروش می‌شود. ما در هفته گذشته ٧ مزایده برگزار کردیم که هیچ یک از شرکت‌های مورد نظر به فروش نرسید. بنابراین اگر آمار همین یک هفته گذشته را مبنا قرار دهیم و با موارد مشابه مقایسه کنیم، عملکرد ٧٠ درصدی واگذاری‌های جایگاه‌های سوخت، آمار بسیار قابل قبولی دارد. از آن جهت این عملکرد، مطلوب تلقی می‌شود که برای یک جایگاه سوخت حتی ٢٢ متقاضی وجود داشت و به لحاظ ارزش نیز این عملکرد بی‌سابقه بود. ما توانستیم تقریبا چهار برابر نرخ پایه، واگذاری داشته باشیم و این نتیجه بسیار موفقی است.
پاکت‌ها تا چه تاریخی مهلت ارسال دارد؟
متقاضیان می‌توانند تا یک روز قبل از واگذاری یعنی ٢١ آذر ماه پاکت‌های خود را ارسال کنند. امیدواریم مزایده ٢٢ آذر ماه به همان روال مزایده اول برگزار شود. پیش‌بینی ما این است که این دوره نیز با موفقیت همراه شود.
تعداد واگذاری‌ها در دور دوم چه عددی تخمین زده می‌شود؟
به نظر می‌رسد نیمی از جایگاه‌های پیش‌بینی شده به فروش برسد. در روزهای ابتدایی اعلام مزایده مزبور، تعداد قابل توجهی نامه تقاضا آمده بود که نشان می‌دهد واگذاری خوبی در پیش است. واگذاری جایگاه‌های سوخت دو ویژگی مهم داشت که آن را از دیگر واگذاری‌ها مجزا می‌کند. نخست آنکه تماما بخش خصوصی واقعی در این مزایده شرکت کرده بود و دوم اینکه رقابت در فرآیند مزایده بسیار بالا بود. در مزایده‌های گذشته نیز پیش آمده بود که بخش خصوصی واقعی شرکت کند اما تقاضاها در حد یک یا دو مورد خلاصه می‌شد اما در مزایده جایگاه‌ها رقابت بسیار تنگاتنگ بود و تا ٨ شب مراسم به طول انجامید حتی ناگزیر شدیم برای آنکه از تمام متقاضیان میزبانی کنیم مکان مزایده را تغییر دهیم.
مزایده‌های ناموفق هفته گذشته مربوط به چه شرکت‌هایی بود؟
روز اول آذر دو شرکت پتروشیمی ابن سینای همدان با ٢٠ درصد سهام باقیمانده و پالایش نفت کرمانشاه با ٦٠ درصد سهم باقیمانده دولت به مزایده گذاشته شد که منجر به فروش نشد. ٥ شرکت نیز روز دوم آذر به مزایده گذاشته شد که آنها هم به فروش نرسید. شرکت پتروشیمی دماوند، مقره‌سازی ایران، شرکت عمران و مسکن‌سازان ایران گلستان، شرکت پیمانکاری زیربنایی آب پیماب و شرکت نخ‌کار، شرکت‌های اعلام شده برای فروش بودند. با وجود مذاکرات انجام شده اما فروش این شرکت‌ها عملی نشد. یکی از شرکت‌ها با وجود داشتن پاکت به دلیل عدم واریز به موقع سپرده واگذار نشد و در نوبت باقی ماند. اکنون سازمان خصوصی‌سازی در حال آسیب‌شناسی این اتفاق است. ممکن است برخی مشکلات در حیطه اختیارات سازمان خصوصی‌سازی باشد که باید درصدد رفع آن باشیم.