در عصر گذار از اقتصادهای منبع‌محور به اقتصادهای دانش‌محور، صادرات خدمات فنی و مهندسی به‌عنوان یکی از ارکان تحول‌آفرین در رشد پایدار و قدرت نرم کشورها شناخته می‌شود. این حوزه نه‌تنها منبعی پویا برای ارزآوری، اشتغال و انتقال فناوری است، بلکه در حکم بازوی اجرایی دیپلماسی اقتصادی عمل می‌کند. برای کشوری همچون ایران که از ذخایر انسانی متخصص، سابقه فنی قابل‌اتکا و توان اجرایی برخوردار است، صادرات خدمات فنی و مهندسی می‌تواند به یکی از پایه‌های مهم حضور مؤثر در بازارهای بین‌المللی تبدیل شود.
ایران با دارا بودن منابع انسانی متخصص، ظرفیت‌های بی‌نظیر فنی و زیرساخت‌های صنعتی و مهندسی، پتانسیل بالایی برای گسترش صادرات خدمات فنی و مهندسی به کشورهای مختلف در سطح جهانی دارد. در این میان، برگزاری رویدادهایی نظیر «ایران اکسپو» به‌عنوان بزرگ‌ترین ویترین توانمندی‌های صادراتی کشور، می‌تواند به‌عنوان یک فرصت مهم در راستای شناسایی بازارهای جدید و معرفی توانمندی‌های مهندسی ایران در عرصه جهانی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. در این مقاله، به بررسی جایگاه ایران در این حوزه و راهکارهای ارتقای آن خواهیم پرداخت.
صدور خدمات فنی و مهندسی؛ پیشران ارزش‌آفرینی پایدار
برخلاف کالاهای سنتی که به طور عمده با چرخه‌های قیمتی ناپایدار و بازارهای رقابتی فشرده روبه‌رو هستند، صادرات خدمات فنی و مهندسی از مزایایی همچون ارزش‌افزوده بالا، انعطاف‌پذیری فناورانه، پایداری درآمد و خلق اشتغال نیروی متخصص و ماهر برخوردار است. تجربه جهانی نشان داده هر یک دلار صادرات خدمات فنی‌مهندسی می‌تواند تا ۲.۵ دلار ارزش‌افزوده در اقتصاد کشور مبدأ ایجاد کند؛ این نسبت در مقایسه با بخش‌های صنعتی و معدنی، بسیار قابل‌توجه است. به عنوان مثال، در بسیاری از صنایع سنتی، ارزش افزوده حاصل از صادرات معمولاً به سختی از یک دلار فراتر می‌رود. این تفاوت ناشی از ظرفیت بالای خدمات فنی و مهندسی برای استفاده از فناوری‌های جدید و بهبود فرآیندهای تولید است که در نهایت به بهبود بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها منجر می‌شود.
یکی دیگر از مزایای قابل‌توجه صادرات خدمات فنی و مهندسی، انعطاف‌پذیری بالای آن است. این خدمات می‌توانند در صنایع مختلف از جمله ساخت‌وساز، انرژی، حمل‌ونقل، فناوری اطلاعات، شبکه‌های انتقال آب و انرژی، زیرساخت‌های شهری و صنایع فرآیندی مورد استفاده قرار گیرند. این تنوع در حوزه‌های کاربرد، فرصتی بی‌نظیر برای شرکت‌های ایرانی ایجاد می‌کند تا بتوانند در پروژه‌های مختلف در کشورهای مختلف مشارکت داشته باشند.
علاوه بر این، صادرات خدمات فنی و مهندسی نه‌تنها منبع درآمد ارزی است، بلکه به‌طور مستقیم به اشتغال‌زایی برای نیروی متخصص و مهندسی نیز منتهی می‌شود. هر پروژه مهندسی در حوزه‌های مختلف می‌تواند به‌طور مستقیم منجر به اشتغال‌زایی در سطوح مختلف از جمله مهندسان، مدیران پروژه و نیروی انسانی متخصص شود. این ویژگی صادرات خدمات فنی‌مهندسی، باعث می‌شود که این بخش از اقتصاد کشور در مقایسه با صنایع دیگر، از مزایای پایدارتر و رشد بلندمدت‌تری برخوردار باشد.
نگاهی به تجارب موفق جهانی
ترکیه؛ از تدوین استراتژی تا تسلط بر بازارهای صادراتی خدمات فنی‌مهندسی
ترکیه، یکی از کشورهای موفق منطقه، با تدوین استراتژی منسجم توسعه صادرات خدمات فنی، توانسته است خود را در میان ۱۰ کشور برتر در این حوزه جای دهد. تنها در سال ۲۰۲۳، ارزش صادرات خدمات فنی و مهندسی این کشور از مرز ۳۲ میلیارد دلار عبور کرد. این دستاورد حاصل سه مؤلفه کلیدی بود:
۱. شکل‌دهی کنسرسیوم‌های تخصصی و منعطف برای ورود به پروژه‌های بین‌المللی
۲. حمایت گسترده نظام بانکی از صدور ضمانت‌نامه‌ها و تأمین مالی
۳. بهره‌گیری هدفمند از دیپلماسی اقتصادی در مناطق هدف مانند شمال آفریقا و آسیای مرکزی
این استراتژی‌ها به ترکیه این امکان را داد تا از ظرفیت‌های خود به‌خوبی استفاده کرده و در پروژه‌های بین‌المللی رقابتی باقی بماند.
کره‌جنوبی؛ الگویی از دیپلماسی فناورانه در صادرات خدمات مهندسی
کره‌جنوبی به‌عنوان یکی از اقتصادهای توسعه‌یافته آسیا با تکیه بر سیاست‌های توسعه‌محور و برنامه‌ریزی دقیق دولتی، جایگاه برجسته‌ای در صادرات خدمات فنی و مهندسی به‌دست آورده است. بر اساس گزارش Korea Engineering & Construction Association (KICA)، ارزش صادرات پروژه‌های مهندسی کره جنوبی در سال ۲۰۲۳ حدود ۳۰.۸ میلیارد دلار بوده است.
این کشور در دو دهه گذشته، از یک صادرکننده صرف کالاهای الکترونیکی به بازیگری فعال در اجرای پروژه‌های بین‌المللی از جمله نیروگاه‌ها، راه‌آهن، بنادر، پروژه‌های IT و زیرساخت‌های شهری تبدیل شده است. شرکت‌هایی مانند Samsung C&T، Hyundai Engineering و Daelim، با مشارکت فعال در پروژه‌های تأمین مالی شده توسط بانک توسعه آسیایی (ADB)، بانک جهانی و بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا (AIIB)، نقش مؤثری در بازارهای خاورمیانه، جنوب‌شرقی آسیا و آفریقا ایفا کرده‌اند.
توسعه صادرات خدمات فنی‌مهندسی کره جنوبی بر پایه ۳ مؤلفه کلیدی بنا شده است:
۱. هم‌افزایی سیاست‌گذاری دولتی و توان مهندسی بخش خصوصی
۲. ایجاد شبکه‌های صادراتی هوشمند از طریق دفاتر منطقه‌ای
۳. ترکیب صادرات دانش‌بنیان با دیپلماسی فناوری و توسعه‌ای
این تجربه نشان می‌دهد که با فراهم کردن بستر نهادی مناسب، هدایت اعتبارات بانکی به پروژه‌های صادراتی و بهره‌گیری از برندهای ملی، می‌توان حتی در رقابت‌های سخت بین‌المللی، سهم چشمگیری در بازار خدمات مهندسی کسب کرد.
ایران؛ فرصت‌های گسترده، چالش‌های مزمن
ایران در دو دهه گذشته، سابقه‌ای پربار در اجرای پروژه‌های بین‌المللی به‌ویژه در کشورهای عراق، سوریه، ونزوئلا، ترکمنستان و برخی کشورهای آفریقایی دارد. پروژه‌هایی نظیر ساخت سد، نیروگاه، خطوط انتقال آب، تونل‌سازی، حمل‌ونقل شهری و زیرساخت‌های انرژی که گواهی بر توان بالای مهندسی کشور است.
علیرغم این ظرفیت چشمگیر، موانع متعددی مسیر گسترش صادرات خدمات فنی را محدود کرده‌اند:
۱. محدودیت در روابط بانکی بین‌المللی به دلیل تحریم‌ها
۲. نبود نهاد واحد راهبری و هماهنگ‌کننده صادرات خدمات فنی
۳. ضعف ساختارهای مالی حمایت‌گر (نظیر صندوق ضمانت صادرات)
۴. پراکندگی در راهبردها و عدم انسجام در ورود به بازارهای جدید
بازارهای هدف؛ عبور از مرزهای سنتی
تکیه سنتی بر بازارهایی چون عراق، در عین مزیت‌های جغرافیایی و فرهنگی، ریسک‌هایی جدی از نظر سیاسی و امنیتی به همراه دارد. در مقابل، قاره آفریقا، کشورهای آسیای مرکزی (CIS) و دیگر بازارهای نوظهور با ظرفیت بالا برای حضور شرکت‌های فنی ایرانی به شمار می‌روند. کشورهای آفریقایی به‌ویژه در حوزه زیرساخت‌ها و انرژی نیازمند همکاری‌های فنی و مهندسی با کشورهای دارای فناوری و تجربه هستند که ایران می‌تواند از این فرصت‌ها بهره‌برداری کند.
برای ورود اثربخش به این بازارها، اقداماتی نظیر:
۱. ایجاد بانک اطلاعاتی جامع پروژه‌های بین‌المللی
۲. راه‌اندازی دفاتر تجاری تخصصی در کشورهای هدف
۳. عضویت در شبکه‌های مشاوره‌ای و پیمانکاری بین‌المللی
۴. تسهیل حضور در مناقصات جهانی و تعامل با نهادهای توسعه‌ای با تأکید بر تلاش برای رفع تحریم‌های بین‌المللی
ضروری به‌نظر می‌رسد. این اقدامات می‌توانند بسترهای لازم برای توسعه حضور ایران در بازارهای بین‌المللی و افزایش سهم صادرات خدمات فنی و مهندسی کشور فراهم کنند.
نهادهای مالی بین‌المللی و رفع تحریم‌ها
برای ارتقای ظرفیت‌های صادراتی ایران در این حوزه، استفاده از نهادهای مالی بین‌المللی توسعه‌ای نظیر بانک جهانی، بانک توسعه آسیایی و صندوق بین‌المللی پول می‌تواند به‌طور مؤثری حمایت‌کننده باشد. این نهادها به‌ویژه در تأمین مالی پروژه‌های بزرگ زیرساختی و مهندسی، ارائه تسهیلات بلندمدت و حمایت از ریسک‌های مالی در بازارهای جدید نقشی حیاتی ایفا می‌کنند. به‌طور خاص، در پروژه‌های مشترک با کشورهای دیگر، استفاده از خطوط اعتباری بین‌المللی می‌تواند به تأمین منابع مالی برای شرکت‌های ایرانی کمک کند.
این امکان، مستلزم رفع تحریم‌های بین‌المللی است. تحریم‌ها نه‌تنها روابط بانکی ایران با نهادهای مالی بین‌المللی را محدود کرده، بلکه فرآیند انتقال منابع مالی، اعطای ضمانت‌نامه‌ها و تأمین مالی پروژه‌های بزرگ را نیز با چالش‌های جدی مواجه کرده است. بنابراین، به منظور دستیابی به ظرفیت‌های واقعی این نهادها، ضروری است که ایران بتواند در راستای دیپلماسی اقتصادی و رفع تحریم‌ها، گام‌های مؤثری بردارد. با این کار، علاوه بر تسهیل فرآیندهای مالی، امکان بهره‌برداری از تسهیلات و مشاوره‌های فنی این نهادها برای ارتقای سطح فناوری و توانمندی شرکت‌های ایرانی فراهم خواهد شد.
در نهایت، صادرات خدمات فنی و مهندسی برای ایران، نه‌تنها از بعد اقتصادی و ارزآوری، بلکه به‌عنوان ابزاری مؤثر در دیپلماسی جدید اقتصادی، فرصت‌های بی‌نظیری فراهم می‌آورد. با توجه به قابلیت‌های بالای کشور در زمینه‌های مهندسی و فنی، بهره‌برداری از ظرفیت‌های این حوزه می‌تواند زمینه‌ساز رشد اقتصادی پایدار و تقویت روابط بین‌المللی ایران باشد. به‌ویژه، استفاده از نهادهای مالی بین‌المللی توسعه‌ای در شرایطی که تحریم‌ها رفع شوند، می‌تواند نقش مهمی در تسهیل فرآیندهای مالی، حمایت از پروژه‌های بین‌المللی و ارتقای رقابت‌پذیری شرکت‌های ایرانی در بازارهای جهانی ایفا کند.