تصمیم‌های سیاسی بیشتر از تحریم به صادرات ایران لطمه می‌زند

«آسیب‌شناسی صادرات محصولات لبنی از منظر قیمت» عنوان نشست تخصصی است که مرکز مطالعات راهبردی آب و کشاورزی اتاق ایران برگزار کرده است؛ فعالان حوزه کشاورزی، نماینده کارخانه‌های محصولات لبنی مانند کاله، چوپان و صباح، تشکل‌های صنفی و پژوهشگران و مدیران دولتی مرتبط با این حوزه در این نشست حضور داشتند.

وضعیت بازارهای هدف، قیمت، میزان صادرات و سهم ایران از بازارهای هدف در حوزه محصولات شیر، پنیر، ماست و خامه بررسی شد. در ابتدای نشست محمدمهدی فارسی گزارشی با عنوان «بررسی روند صادرات محصولات لبنی» ارائه کرد. او در این گزارش وضعیت تولید و صادرات شیر در سطح جهان، کشورهای مهم تولیدکننده و صادرکننده شیر تازه، شناسایی مهم‌ترین محصولات لبنی صادراتی ایران، تولید و صادرات محصول پنیر در ایران، کشورهای مهم تولیدکننده و صادرکننده پنیر، شناسایی مقاصد صادراتی پنیر ایران، رقبا ایران در مقاصد صادراتی و شرایط تولید پنیر در برخی از کشورهای رقیب را بررسی کرد.

به گفته فارسی، سهم شیر و محصولات لبنی ایران از کل تولید محصولات کشاورزی در حدود 8.5 درصد است. این محصول از نظر مقدار سهمی حدود 15 درصد از صادرات محصولات کشاورزی را به خود اختصاص داده است.

فارسی در بخشی از گزارش خود رتبه کشورهای تولیدکننده شیر را براساس اطلاعات فائو بررسی کرده است؛ هندوستان با میانگین تولید 156 میلیون تن شیر، رتبه اول را در تولید این محصول دارد؛ آمریکا با میانگین تولید 96 میلیون تن رتبه دوم و پاکستان با میانگین 41 میلیون تن رتبه سوم را در جهان دارد. رتبه ایران در میان کشورهای تولیدکننده شیر در سطح جهان 23 است که حدود 7.5 میلیون تن شیر در سال تولید می‌کند.

در بخشی از این گزارش سهم استان‌های برتر تولیدکننده شیر بررسی‌شده است: اصفهان با 12.2، تهران با 10.8 خراسان رضوی با 9.6، فارس با 5.8، قزوین با 5.2، آذربایجان شرقی با 5.1، مازندران با 4.7، آذربایجان غربی با 3.7، البرز با 3.6، گلستان 3.5، خوزستان 3.2، استان مرکزی 2.7، اردبیل 2.6 و یزد 2.3 درصد از کل سهم شیر ایران را تولید می‌کنند.

بعد از بررسی وضعیت تولید شیر و سهم ایران از تولید جهانی شیر، سهم گروه‌های مختلف محصولات لبنی از ارزش صادرات بررسی شد. همچنین وضعیت صادرات ماست، شیر و خامه با چربی بیش از 6 درصد، شیر و خامه با چربی بین 1 تا 6 درصد، شیر و خامه به‌صورت پودر و پنیر بررسی شد.

فارسی در این گزارش به میزان تولید پنیر اشاره کرد: بزرگ‌ترین تولیدکننده پنیر آمریکا با 5 میلیون تن، فرانسه با 1.8 میلیون تن در رتبه دوم، هلند با 1.4 میلیون تن در رتبه سوم و ایران رتبه چهل و هفتم را دارد. از طرفی میزان صادرات پنیر در سال‌های 1384-1397 روند صعودی داشته است با افزایش پانزده برابری میزان صادرات. گفته می‌شود سهم ایران از صادرات جهانی پنیر در سال 2018 1.37 است که در سال 2006 این رقم 0.27 بود.

در بخشی از این گزارش قیمت جهانی و قیمت صادراتی پنیر ایران بررسی شد؛ متوسط قیمت پنیر صادراتی ایران از میانگین قیمت پنیر در سطح جهانی در حدود 1500 دلار کمتر است. اما برخی در بررسی این مسئله عنوان کردند که نوع پنیر صادراتی کشورهایی مانند هلند و فرانسه با پنیر ایران متفاوت است و این تفاوت قیمت نه در کیفیت پنیر که بلکه به دلیل نوع پنیر است.

مهم‌ترین مقصد صادراتی ایران کجاست؟

 آن‌طور که از این گزارش برمی‌آید عراق افغانستان و ترکمنستان مهم‌ترین مقاصد پنیر صادراتی ایران هستند و در این بین قیمت هر تن پنیر صادراتی به کشور ترکمنستان نسبت به سایر مقاصد صادراتی کمتر است.

ایران، ترکیه، عربستان، اردن، آلمان، مجارستان، عربستان صعودی و امارات متحده عربی مهم‌ترین کشورهای صادرکننده پنیر به عراق هستند. سهم ایران از کل ارزش واردات محصول پنیر در عراق در سال 2018 برابر 72 درصد است. بیش از 71 درصد از نیاز کشور عراق به پنیر (58 هزار تن) از طریق ایران (42 هزار تن) تأمین می‌شود.

در بخش بعد از این گزارش وضعیت تعرفه واردات پنیر به عراق بررسی‌شده است؛ کانادا 245 درصد تعرفه می‌پردازد، ترکیه 135 درصد، ایران 65 درصد و عربستان سعودی صفر درصد.

افغانستان مقصد دوم پنیر ایران

افغانستان مقصد بعدی پنیر ایران است؛ در سال 2018 در حدود 95 درصد از بازار کشور افغانستان در اختیار ایران بوده است. تعرفه واردات پنیر به کشور افغانستان از کانادا 245 درصد، ترکیه 125 درصد، ازبکستان 84 درصد و از ایران 65 درصد است.

پنیر در ترکیه

در این گزارش وضعیت محصول پنیر در کشور ترکیه هم بررسی‌شده است. در سال 2013 در کشور ترکیه 1.3 میلیارد لیر پنیر تولیدشده است. مهم‌ترین پنیر تولیدی کشور ترکیه پنیر سفید با سهمی 35 درصدی از ارزش تولید است. تلاش صنایع لبنی کشور ترکیه برای سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیت بافت محصول و همچنین مقدار نمک موجود در محصول در راستای جذب مشتریان بیشتر است.

مهم‌ترین شرکت‌های تولیدکننده پنیر عبارت‌اند از: BIM، سوتاش، پینار سوت، ارتیسنال و یلدیز. شرکت‌های پینار سوت و یلدیز به دلیل استفاده از شبکه توزیع گسترده و بودجه تبلیغاتی مناسب که منجر به افزایش دسترسی مشتریان به محصولاتشان می‌شود نسبت به سایر شرکت‌های تولیدی برتری دارند.

فارسی در پایان گزارش خود از چالش‌های تولید محصولات لبنی در ایران می‌گوید: محدود بودن مقاصد صادراتی؛ عدم تنوع تولید محصولات صادراتی نسبت به سایر رقبا؛ صادرات محصولاتی باارزش صادراتی کمتر نسبت به سایر رقبا.

او پیشنهاد می‌دهد: برای افزایش توان رقابت در مقابل کشورهای رقیب قراردادهای تجارت ترجیحی بسته شود برای بهبود زیرساخت‌ها صادرات محصولات لبنی به دلیل فسادپذیری بالای این محصولات تلاش شود.

مشکلات صادرکننده‌ها در بازار عراق

بعد از پایان گزارش فارسی، میراسلام تیموری، رئیس هیات مدیره انجمن صنایع فراورده‌های لبنی در ایران درباره متفاوت بودن نوع پنیر صادراتی ایران با هلندی و آلمانی به کشورهای عراق و افغانستان گفت؛ تفاوت در قیمت به دلیل تفاوت در نوع محصول صادراتی است که در گزارش ارائه‌شده باید به این نکته اشاره شود. او همچنین از اطلاعات و آماری گفت که باید در دسترسی به بازارهای مقصد مورداستفاده قرار گیرد.

بعد از آن محمدهمایون عجمی، مدیر زنجیره تأمین صادرات کاله از مشکلات صادرات محصولات لبنی به عراق گفت. به گفته عجمی مقاصد صادراتی ایران محدود به عراق و افغانستان است؛ او دلیل این را مراوده به ریال و تکیه به صرافی‌ها دانست، ولی از آنجایی که با دیگر کشورها مشکل نقل‌وانتقال مالی وجود دارد، کسی به آن بازارها رغبت ورود ندارد.

او معتقد است که در ایران سیاست به‌طور مستقیم بر تجارت اثرگذار است و فارغ از تحریم، تصمیم‌های خلق‌الساعه و لحظه‌ای مثل سامانه نیما عرصه را بر صادرکننده‌ها تنگ کرده است.

عجمی به وضعیت مرز بین عراق و عربستان اشاره می‌کند و می‌گوید صادرات از عربستان به عراق در کمترین زمان ممکن و با سهولت و با حداقل هزینه انجام می‌شود.

او همچنین می‌گوید: 20 الی 40 درصد هزینه صادرات سهم لجستیک است که ترکیه حدود 13 درصد یارانه لجستیک به صادرکننده‌های خود می‌دهد. هزینه نقل‌وانتقال از ترکیه به عراق کمتر است و ترکیه به‌عنوان رقیب ایران در بازارهای عراق مذاکرات خوبی با این کشور داشته است ولی ما از این امکان‌ها بی‌نصیب هستیم. از طرفی در چند ماه اخیر در عراق به دلیل جنبش ضدایرانی علیه محصولات ایران سهم ما از 200 تریلی به 70 تریلی رسیده است. در این وضعیت قیمت کالاهای ما از 500 دینار به 100 دینار رسیده؛ برای همین خیلی از شرکت‌های فعال امکان صادرات ندارند.

یا صادرات محصولات نوشیدنی به عراق ممنوع است، همچنین صادرات فراورده‌های گوشتی و مرغی به شمال عراق ممنوع است. البته در صادرات پنیر مسئله خاصی نداریم ولی در صادرات خامه مشکل داریم.

عجمی همچنین به آتش زدن کارخانه کاله در کربلا اشاره می‌کند و می‌گوید ما شرکت را راه انداخته‌ایم ولی بازهم رقابت با کشورهای خارجی در بازار عراق دشوار است؛ دلیل این تنوع محصول نیست بلکه حریم‌ها و نوع حمایت دولت‌های آن‌ها از صادرکننده‌های خود است.

او معتقد است اگرچه کاله در کشورهای متعدد شرکت تأسیس کرده است ولی بازهم در بازگرداندن ارز با مشکلات جدی مواجه است، شاید بقیه محصولات مشکلات دوچندانی داشته باشند.

به گفته عجمی، فقط تمایل تاجر عراقی است که باعث حضور تجار ایرانی در بازار عراق شده است. مرزها در دست عشیره‌هاست و این مرزها برای عراقی‌ها اشتغال‌زایی دارد برای همین آن‌ها تمایل به همکاری و کار کردن با ایران هستند.

او به مرز ترکیه با عراق اشاره می‌کند: ترکیه یک مرز مشترک با عراق دارد با اسم «ابراهیم خلیل» در روز 10 برابر بیشتر از ایران ماشین آزاد می‌کند ولی ما چندین مرز خود نمی‌توانیم مانند آن‌ها عمل کنیم. ترکیه کالاهای خود را ترانزیت می‌کند ولی ما سه کامیون خود را در دو کامیون عراقی ترانشیپ می‌کنیم. عراقی‌ها محدودیت تن ندارند ولی ما بیشتر از 20 تن نمی‌توانیم بار حمل کنیم.

او همچنین به صادرکننده‌های متفرقه در بازار عراق هم اشاره می‌کند که رقابت را مشکل کرده است؛ آن‌ها محصولات متفرقه را با قیمت پایین‌تر در بازار عرضه می‌کنند.

بعد از آن تیموری درباره اینکه انجمن برای سروسامان دادن به تاجران متفرقه در بازار عراق چه راهبردی در اختیار دارد گفت. او معتقد است شرکت‌های کوچک عضو انجمن نیستند و پنیر هم محصولی نیست که شرکت‌های کوچک بتوانند با شرکت‌های بزرگ رقابت کنند.

بعد از آن محمد حسینی، قائم‌مقام شرکت لبنی چوپان از یارانه شرکت‌های ترکیه به صادرکننده‌های خود گفت و اینکه شرکت‌های ایرانی با چه مشکلاتی در حوزه حمل‌ونقل مواجه هستند.

در بخش دوم این نشست تخصصی گزارشی با «بررسی و تحلیل روند قیمت‌های صادراتی محصولات منتخب لبنی و بررسی علل نوسان آن در بازارهای جهانی» ارائه شد. حامد رفیعی، عضو هیأت علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تهران در این گزارش روند مقدار تولید شیر ایران از سال 2001 تا 2017 را بررسی کرده است.

همچنین در این گزارش روند ارزش صادرات شیر و خامه تغلیظ نشده و بدون شکر، شیر و خامه با چربی کمتر از یک درصد، شیر و خامه با چربی 1 تا 6 درصد، شیر و خامه تغلیظ شده با شکر را در بازارهای هدف با مقایسه جایگاه ایران در میان رقبا بررسی شد. در بخش دیگر این گزارش عراق، افغانستان ترکمنستان بزرگ‌ترین مقصد محصولات ایران عنوان شد.

رفیعی در این گزارش از روند مقدار تولید شیر ایران در سال‌های 2001 تا 2017 گفت. در سال 2001 میزان تولید شیر در ایران 4.866 هزار تن بوده و در سال 2017 6.811 هزار تن رسیده است. یعنی رشد کلی تولید شیر حدود 40 درصد بوده است.

در این گزارش روند قیمت صادراتی شیر و خامه تغلیظ نشده و بدون شکر بررسی شد. به گفته رفیعی رتبه مقدار و ارزش صادراتی ایران در بازارهای جهانی شیر و خامه تغلیظ نشده و بدون شکر در سال 2001 مقدار صادر ایران 68 و ارزش صادرات 74 ف در سال 2017 مقدار صادرات 24 و رتبه ایران 15 است.

او از تداوم ایران رد بازار عراق و افغانستان گفت. همچنین وضعیت ایران در صادرات شیر و خامه با یک درصد چربی بررسی شد که ایران 42 هزار تن در سال 2017 به عراق و افغانستان صادر کرده است.