اخیرا عرضه نفت خام در بورس انرژی با تصویب شورای عالی هماهنگی اقتصادی شروع شده است. شاید این مساله به عنوان راهی برای دور زدن تحریم ها مورد توجه قرار گرفته است. اما نکته این است که نفت خام ایران مورد تحریم است و نه مثلا فروش آن توسط شرکت یا شخص خاص، بنابراین به فرض این که هر شخص حقیقی یا حقوقی هم در بورس انرژی، نفت ایران را بخرد برای صدور آن دچار مشکل خواهد بود. اگر هم خریدار خارجی باشد که بتواند و حاضر باشد که علیرغم تحریم، نفت ایران را بخرد یا مجوز از آمریکایی‌ها داشته باشد خوب چه دلیلی دارد از بورس بخرد و مثل گذشته می‌تواند از شرکت نفت بخرد . لذا من این حرکت را چندان مهم نمی‌دانم و فکر می کنم اگر معامله‌ای هم انجام شود تبلیغاتی و صوری خواهد بود.
البته برخی معتقدند که این تصمیم می‌تواند آینده بازار نفت خام صادراتی ایران را تغییر دهد؛ اما به نظر من این کار در شرایط عادی یعنی در شرایط نبود تحریم اصلا معنا و مفهومی ندارد و عرضه کننده انحصاری نفت‌خام ایران شرکت ملی نفت است و همه این را می‌دانند بنابراین رقابتی وجود ندارد نفت‌خام یک کالای جهانی است و پایه قیمت آن در سطح جهان بر اساس ملاک‌های جا افتاده و پذیرفته شده در سطح بین‌المللی تعیین می‌شود و توسط مراجع پذیرفته شده توسط خریدارن و فروشندگان، اعلام می‌گردد و البته تفاوت‌هایی میان قیمت انواع نفت‌خام‌ها در مناطق مختلف وجود دارد که توسط همان مراجع اعلام می‌شود. و همانگونه که همه می‌دانند و در بسیاری از قوانین و مقررات نیز مشخص است، حتی نفت‌خام های تحویلی به پالایشگاه‌های داخلی نیز بر اساس قیمت جهانی آن (فوب خلیج‌فارس) محاسبه می‌شود بنابراین موضوع کشف قیمت نیز که یکی از اهداف بورس‌های کالائی است در مورد نفت‌خام مصداق ندارد. بنابراین همانطور که عرض کردم ظاهرا این برای دور زدن تحریم و به نوعی انفعالی است . بنابراین تحول خاصی اتفاق نمی‌افتد.
نفت‌خام در تمام کشورهای جهان غیر از یک استثناء (ایالات‌متحده امریکا) در مالکیت دولت است و در جمهوری‌اسلامی‌ایران نیز نفت‌خام قانونا در تملک دولت است و انحصارا توسط شرکت ملی نفت ایران تولید می‌شود و طبق سیاست‌های ابلاغی اصل 44 قانون‌اساسی نیز بخش‌بالادستی صنعت نفت شامل اکتشاف و استخراج و تولید نفت‌خام قابل واگذاری به بخش خصوصی نیست. بنابراین شرکت ملی نفت ایران تحت نظر وزارت نفت عرضه کننده انحصاری نفت‌خام است ولذا بازار داخلی نفت‌خام یک بازار انحصاری است در حالی که بورس کالائی در یک بازار رقابتی معنا و مفهوم پیدا می‌کند.
گفته می‌شود وزارت نفت می‌خواهد با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای صادرات، نفت خام و فرآورده‌های نفتی را به قیمت رقابتی، در بورس داخل کشور به فروش برساند. باید به این نکته توجه کرد که داستان فرآورده فرق می کند و از دیرباز بخش خصوصی در زمینه صادرات آن فعال بوده ولی نفت‌خام در احجام بزرگ جابجا می‌شود و من فکر نمی‌کنم بخش‌خصوصی واقعی بتواند در این زمینه فعالیت نماید. تولید نفت به طور متمرکز در کنترل شرکت ملی نفت است و چنانچه ذکر شد براساس سیاست‌های ابلاغی اصل 44 قانون اساسی نیز قرار نیست این بخش واگذار شود. تمام امکانات لجستیکی انتقال و صدور نفت‌خام نیز در کنترل شرکت ملی نفت است. کل نفت‌خام تولیدی در مناطق مختلف خشکی برای صادرات از طریق خطوط‌لوله به جزیره خارک منتقل و از آنجا صادر می‌شود و نفت‌خام تولید دریائی نیز بسته به مورد از نزدیک‌ترین پایانه دریائی و عمدتا از جزیره خارک بارگیری می‌شود. نفت‌خام در احجام بالا بارگیری می‌شود کوچکترین سایز کشتی‌های حمل نفت‌خام در حداقل 80هزارتن معادل 600 هزار بشکه است و نفت‌خام ایران معمولا در کشتی‌های 120هزار تا 350 هزارتنی معادل حدود 1 تا 2.5 میلیون بشکه‌ای بارگیری و صادر می‌شود. که تنها در اسکله‌های جزیره خارک امکان‌پذیر است. به نظر من در این سیستم بخش خصوصی نقش خاصی نمی‌تواند ایفا کند.
ظاهرا کسانی گفته‌اند که با این روش می‌خواهند با اوپک رقابت کنند؛ اما این حرف اغراق‌آمیز و به نظر من خنده‌‌دار است کسی که این حرف را زده احتمالا نه اوپک را می‌شناسد و نه با سازوکارهای بازار نفت آشنایی دارد. اوپک یک سازمان متشکل از دوازده سیزده کشور نفتی است که فقط سعی می‌کند سیاست‌های نفتی این کشورها را از نظر کنترل عرضه به منظور تاثیرگذاری بر قیمت هماهنگ کند و این یک بورس داخلی خاص معاملات نفت ایران است اینها هیچ ربطی به هم ندارد.
اما اینکه آیا ورود ایران به بورس نفت می‌تواند رهگشای مشکلات حوزه نفتی باشد یا نه؟ باید گفت که ما نباید مسائل را با هم خلط کنیم .ما در جهان دو بورس عمده داریم که معاملات آتی‌های نفت‌خام در آن انجام می‌شود: بورس لندن بنام ICE و بورس نیویورک بنام NYMEX. در این بورس‌ها همانطور که عرض کردم معاملات آتی یعنی برای تحویل نفت در آینده یا به عبارتی معاملات کاغذی انجام می‌شود و نفت روزانه فیزیکی معامله نمی‌شود و سازوکار خاص خود را دارد و الان بحث ورود ایران به چنین بورس‌هائی مطرح نیست. در مقابل اینها بورس‌های معاملات فیزیکی وجود دارد که حداقل من در مورد نفت‌خام بورس فیزیکی یعنی بورس معامله روزانه نفت‌خام در جائی سراغ ندارم. البته اخیرا چینی ها با همکاری چند کشور در منطقه آسیای شرقی تلاش دارند بورس فیزیکی را راه بیندازند که باید دید نتیجه چه می شود. در هر حال الان بحث بردن معاملات فیزیکی نفت ایران به بورس انرژی داخلی ایران مطرح است که به نظر من بیشتر سیاسی است و من امکان موفقیت آن را نمی‌بینم . قبلا هم در دولت‌های گذشته این بحث مطرح شده و یکی دو معامله کاملا صوری هم انجام شده است. موضوع بورس نفت حدود بیست سال است که مطرح است ولی متاسفانه هرگز برخورد علمی درستی با آن نشده است. سال‌ها پیش نیز در جزیره کیش ساختمانی خریداری شد و بورس نفت نام گرفت ولی هرگز توفیق پیدا نکرد و آسیب‌‌شناسی هم نشد و این بار خوب بود از آن تجربیات استفاده می‌شد.