صنعت فولاد می‌تواند طبق هدف‌گذاری برنامه جامع فولاد به هدف تعیین شده، یعنی تولید 55 میلیون تن در سال تا 1404 برسد. ظرفیت تولید فولاد کشور در سال 1396 معادل 31.62 میلیون تن و عملکرد تولید فولاد کشور در همان سال معادل 21.88 میلیون تن بوده است. دولتی‌ها باور نمی‌کردند که رکورد سال 96 را در حوزه صادرات داشته باشیم. از آن سال تا به امروز ظرفیت تولید فولاد در ایران بهتر شده است. ایران به لحاظ ظرفیت تولید دارای رتبه سیزدهم جهان در سال 2017 میلادی بود. اما این صنعت در کنار همه ظرفیت‌هایی که دارد با چالش‌های متعددی روبرو است.
چالش‌های موجود در صنعت فولاد کشور عبارتند از:
1- وضع مقررات دولتی و تأثیر سیاستهای مکان دولت بر صنعت فولاد
2- زیرساخت‌های حمایتی و پشتیبانی: لجستیکی (حمل و نقل زیر زمینی و دریایی – ظرفیت بنادر) انرژی
3- کاهش روز افزون مزیت نسبی دسترسی به مواد اولیه معدنی و انرژی.
4- عدم توازن حاکم بر زنجیره تولید.
5- نقایص ناشی از ساختار بنگاهی حاکم (مقیاس و آمایش)
6- ساختار دوگانه تولید و بازار و چشم انداز نوسان تقاضا به دلیل شوک قیمت‌های جهانی در (فولاد و سنگ آهن و ...) کالاهای جانشین (فرو آلیاژها و کامپوزیت و...)
7- نقایص ناشی از ساختار بنگاهی حاکم (مقیاس و آمایش)
8- تهدید رقبای موجود در حال افول و ظهور
9- کاهش توان خلق ارزش‌افزوده
در بحث عدم توازن حاکم بر زنجیره تولید باید گفت: در موازنه زنجیره فولاد در سال 1396 بر اساس ظرفیت اسمی، مازاد کنستانتره سنگ آهن 5.4 میلیون تن، مازاد گندله 6.2 میلیون تن و مازاد آهن اسفنجی 0.5 میلیون تن بوده است. در حالیکه بر اساس طرح جامع پیمایش فولاد و ظرفیت اسمی فولاد خام در سال 97 با 38.75 میلیون تن کمبود کنستانتره سنگ آهن 0.5، مازاد گندله 3.3 میلیون تن و مازاد آهن اسفنجی 1.74 میلیون تن مواجه هستیم و نهایتاً اینکه تا سال 1404 و بر اساس ظرفیت اسمی فولاد خام 55 میلیون تنی با کمبود منفی 9 درصد کنستانتره سنگ آهن و کمبود منفی 2 درصد گندله و کمبود منفی 8 درصد آهن اسفنجی مواجه خواهیم بود!
ساختار دوگانه تولید و بازار و چشم‌انداز پر نوسان تقاضا
متاسفانه تمرکز بالای تجارت محصولات معدنی بر صادرات محصولات با ارزش‌افزوده پایین به صورت کسری تراز تجارت محصولات فولادی (عمدتاً متمرکز بر انواع ورق) (معادل 63 درصد در سال 96 و 72 درصد در سال 94) بوده است.
از طرف دیگر دستورالعمل تنظیم بازار محصولات فولادی که دولت در تاریخ نوزدهم تیرماه 1397 ارائه شد، در راستای کنترل فشارهای تنظیم بازاری دولت پیش روی تولید کنندگان و صادر کنندگان در شرایط بحران اقتصادی بوده است که شامل موارد زیر است:
1- الزام عرضه کنندگان به عرضه مستمر و مکفی بر مبنای کف عرضه در هر مرحله به صورت میانگین هفتگی و در تالار اصلی بورس
2- ضرورت نظارت دستگاه‌های نظارتی بر فرآیند عرضه در بورس و کنترل رعایت مقادیر کف عرضه، نحوه مصرف محصولات فولادی در چرخه تولید پس از بورس کالا
3- مسدود نمودن کد بررسی واحدهای صنایع پایین دستی متخلف و غیر فعال
4- کنترل تأثیر افزایش نرخ جهانی حداکثر در سقف 10 درصد و الزام به اخذ تأییدیه توسط بورس کالا در صورت پیشنهاد بالاتر از درصد مذکور با استعلام از کارکرده تنظیم بازار
5- ممنوعیت انجام صادرات با هدف بهره‌مندی از فعالیت مالیاتی توسط تولید کنندگان و ورود مجدد آن به هر شیوه‌ای
6- ممنوعیت انجام واردات توسط اشخاص حقیقی و حقوقی به قصد صادرات مجدد برای بهره‌مندی از ما به التفاوت نرخ ارز
7- تکلیف صادر کنندگان لوله و پروفیل به ارائه ارز صادراتی به سامانه نیما بر اساس نرخ ارز رسمی مبنای قیمت پایه
8- مشمول نرخ‌گذاری بودن محصولات فولادی خریداری‌شده از بورس برای فروش به حلقه‌های بعدی زنجیره ارزش و محصولاتی که مشمول عرضه در بورس نمی‌باشند (لوله و پروفیل و ...) بود.
چالش کاهش توان خلق ارزش‌افزوده
ضعف عملکرد نیروی انسانی، ازدحام نیروی کار در کارخانه‌های دولتی و حتی کارخانه‌های واگذارشده به بخش شبه‌دولتی به‌واسطه ضعف نظام تأمین اجتماعی و استفاده از اشتغال صنعتی به‌جای آن، نقایص موجود در ذخیره ارزش تولیدات فولادی (سهم پایین پرداخت‌های غیر صنعتی)، کاهش سهم واحدهای تولیدی بزرگ‌مقیاس و نقایص ساختار مدیریتی و مالکیتی به‌ویژه در هولدینگ‌های شبه عمومی و غیرتخصصی و به‌تبع آن تغییر رویکرد مقطعی نگر و کاهش تمایل به نوسازی و سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت، ازجمله عوامل مهم کاهش توان خلق ارزش‌افزوده‌اند.
ساختار واحدهای فولاد خام به لحاظ مقیاس تولید (مقیاس پس از به بهره‌برداری رسیدن پروژه‌های جدید) حاکی از آن است که تنها 14 میلیون تن از ظرفیت فعال کشور دارای مقیاس 2 میلیون تن و بالاتر می‌باشند، مقیاس سایر واحدهای فعال تا ظرفیت فعلی (31.62 میلیون تن)، کمتر از 2 میلیون تن است.
ساختار آتی فولاد خام به لحاظ ترکیب ظرفیت حاکی از بدتر شدن وضعیت به لحاظ بهره‌مندی از صرفه‌های مقیاس است.
راهکارهای پیشنهادی
ازجمله راهکارهای پیشنهادی جهت کمک به چالش‌های صنعت فولاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- تحریک تقاضای داخلی و خارجی
2- توازن بخشی به زنجیره تأمین فیزیکی فلزات اساسی و ارائه مشوق جهت تنوع‌بخشی به ترکیب سبد تولیدات
فلزات اساسی به محصولات با ارزش‌افزوده بالا
3- بهبود زمینه‌های بهره‌مندی از مزیت‌های نسبی با تجهیز واحدهای تولیدی به زیرساخت‌های پشتیبان
4-ارتقای توان خلق ارزش‌افزوده