برداشت گندم در استان گلستان. عکس: جام‌جم، محمد مهیمنی.
بازار محصولات کشاورزی در اقتصادهای نوظهور به‌سرعت در حال رشد است و با توجه به افزایش سطح درآمد و تغییر ذائقه مصرف‌کنندگان، هرروز فرصت‌های تازه‌ای برای فعالان بخش کشاورزی و صنایع غذایی در این کشورها فراهم می‌شود.
اکنون چالش اصلی این است که چگونه می‌توان کشاورزان خرده‌پا را نیز وارد این بازار رو به رشد کرد تا به کمک آنها بخش کشاورزی تقویت شود. تجربه نشان می‌دهد که هرگاه بخش کشاورزی یک کشور فضای رقابتی نداشته باشد، اتکای آن کشور به محصولات غذایی وارداتی افزایش خواهد یافت و برنامه‌های کاهش فقر در روستاها با محوریت اقتصاد کشاورزی، کمتر به نتیجه مطلوب خواهد رسید.
در این میان، بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط نقش بسیار مهمی در برقراری ارتباط بین کشاورزان خرده‌پا و بازارهای بزرگ محصولات کشاورزی در سطح ملی دارند؛ این شرکت‌ها نه‌تنها تقاضای مصرف‌کنندگان برای محصولات کشاورزی را پاسخ می‌دهند، بلکه تعداد قابل‌توجهی شغل ایجاد می‌کنند.
ارزش بازار مواد غذایی آفریقا در سال 2013 حدود 313 میلیارد دلار بوده که انتظار می‌رود این رقم در افق 2030 تا سه برابر افزایش یابد. بر اساس گزارش بانک جهانی در مورد زمینه‌های توسعه کشاورزی تجاری (agribusiness) در آفریقا، این رشد چشمگیر در سایه سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، سیاست‌های تجاری، کسب‌وکار هوشمند و نیز با حضور یک بخش کشاورزی تجاری پویا با قابلیت برقراری ارتباط بین کشاورزان و مصرف‌کنندگان شهری محقق خواهد شد.
استراتژی بانک جهانی برای حمایت از کشاورزی تجاری در کشورهای درحال‌توسعه
در راستای تقویت زنجیره‌های ارزش محصولات غذایی و افزایش دسترسی کشاورزان خرده‌پا به بازار این محصولات، بانک جهانی تلاش گسترده‌ای را برای بهبود زیرساخت‌ها و حمایت از کشاورزان آغاز کرده است.
این بانک در زمینه ساخت شبکه جاده‌ای و گسترش دسترسی روستاها به برق، آب و فناوری اطلاعات و ارتباطات، با دولت‌ها همکاری می‌کند. علاوه بر این، بانک جهانی از توسعه زیرساخت‌هایی که تحویل محصولات کشاورزی با حداقل ضایعات را میسر می‌سازند –مانند تأسیسات و امکانات ذخیره‌سازی، پایانه‌های اختصاصی محصولات کشاورزی و ماشین‌آلات موردنیاز در صنایع تبدیلی- حمایت لازم را به عمل می‌آورد.
وجود زیرساخت‌های لازم در بخش کشاورزی، هزینه‌های معامله (هزینه پرداختی به واسطه‌ها) را برای کشاورزان کاهش می‌دهد، فرآوری محصولات کشاورزی را بهبود می‌بخشد، ضایعات محصول پس از برداشت را کاهش می‌دهد و درنهایت کشاورزانی را که درآمدی در سطح حداقل معیشت دارند را وارد چرخه کشاورزی تجاری می‌کند.
با دسترسی به بازارهایی فراتر از بازار محلی، کشاورزان خرده‌پا قادر خواهند بود زندگی خود را بهبود بخشند. بانک جهانی از طریق توسعه شرکت‌های تولید مواد غذایی به کشاورزان کمک می‌کند تا فعالیت‌های خود را گسترش دهند. این بانک با فراهم نمودن خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات، خدمات توسعه کسب‌وکار، آموزش و سایر خدمات لازم برای کشاورزان به آنها کمک می‌کند تا درآمد بیشتری کسب کنند.
موسسه مالی بین‌المللی (International Finance Corporation) که جزو ارکان چهارگانه گروه بانک جهانی محسوب می‌شود و وظیفه اصلی آن کمک به توسعه بخش خصوصی در کشورهای درحال‌توسعه است، بخشی از تأمین مالی کشاورزی تجاری و صنایع غذایی را در این کشورها بر عهده گرفته است. این موسسه از بانک‌ها و مؤسسات مالی که علاقه‌مندند بخشی از منابع مالی خود را در اختیار بخش کشاورزی تجاری قرار دهند نیز حمایت می‌کند. این حمایت‌ها با طیف گسترده‌ای از خدمات مشاوره‌ای در زمینه بهبود بهره‌وری، شیوه‌های وفق‌پذیری با تغییرات آب و هوایی، سلامت مواد غذایی و مشارکت در زنجیره‌های تأمین کوچک نیز همراه شده است.
نتایج
تجربه همکاری 15 ساله بانک جهانی با اتحادیه‌های تولیدی در آمریکای لاتین (شامل تأمین مالی به مبلغ 1 میلیارد دلار برای 21 پروژه در 10 کشور) نشان می‌دهد که بهبود بهره‌وری و تقویت ارتباط بین کشاورزان خرده‌پا و بازار محصولات کشاورزی در راستای افزایش درآمد آنها امری کاملاً امکان‌پذیر است، به‌طوری‌که در کشورهای کلمبیا و بولیوی، میانگین رشد درآمد خالص کشاورزان حدود 30 درصد بوده و بسیاری از اتحادیه‌های تولید محصولات کشاورزی حتی پس از پایان پروژه نیز به فعالیت خود ادامه داده‌اند.
در کشور آفریقایی ماداگاسکار، بانک جهانی تأمین مالی پروژه‌ای برای کمک به کشاورزان جهت افزایش صادرات کاکائوی تولیدی آنها را بر عهده گرفته است. در قالب این پروژه، کشاورزان یاد می‌گیرند که کیفیت محصول خود را از سطح استاندارد به سطح برتر برسانند تا ضمن افزایش صادرات و دستیابی به درآمد بیشتر، میزان ضایعات محصول پس از برداشت را نیز به حداقل برسانند.
در کامرون، ایجاد یک ارتباط مستمر بین تولیدکنندگان ذرت خوشه‌ای، خریداران محصولات کشاورزی تجاری و مؤسسات مالی باعث شده است که زندگی کشاورزان خرده‌پایی که در یک منطقه ناامن و مستعد وقوع بلایای طبیعی مشغول کار و تلاش هستند، به میزان قابل‌توجهی بهبود یابد.
بانک جهانی از طریق سرمایه‌گذاری در توسعه کمی و کیفی راههای روستایی، تشکیل گروههای کشاورزی و افزایش ارتباط آنها با بازار، به کشاورزان ایالت آسام در شمال شرقی هند کمک کرده است تا بهره‌وری بسیار بالاتری داشته باشند. بیش از 290 تعاونی تولید محصولات لبنی و 32000 گروه پرورش ماهی در این منطقه ایجاد شده است. بازدهی تولید شالیزارهای منطقه بیش از دو برابر شده و کشاورزان به تولید محصولاتی با ارزش افزوده بیشتر روی آورده‌اند. از بین حدود 566 هزار نفری که به‌نوعی از مزایای این پروژه بهره‌مند شده‌اند، 17 درصد زمین کشاورزی نداشته‌اند، 47 درصد کشاورزان محروم بوده‌اند و 31 درصد نیز کشاورزانی خرده‌پا محسوب می‌شده‌اند.
پروژه دیگری که اخیراً با اجرای آن در همین ایالت آسام موافقت شده است، ضمن تسهیل سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی تجاری، بهره‌وری محصولات و دسترسی کشاورزان به بازار را بهبود می‌بخشد و به کشاورزان خرده‌پا کمک می‌کند تا محصولات مقاوم به سیل و خشکسالی تولید نمایند.
در ویتنام نیز پروژه بهبود رقابت‌پذیری در بخش کشاورزی با حمایت بانک جهانی طی سال‌های 2008 تا 2014 اجرا شد و در قالب آن بیش از 93 هزار کشاورزی تکنیک‌های نوین کشاورزی را فرا گرفتند. این پروژه، راه‌اندازی سازمان‌های کشاورزی مرتبط با بنگاه‌های اقتصادی فعال در عرصه کشاورزی تجاری را تسهیل نمود و زیرساخت‌های عمومی حیاتی را در بخش کشاورزی ویتنام تقویت کرد. این تحولات درنهایت باعث شد درآمد کشاورزان حدود 20 درصد افزایش یابد.