تجار، مشروطه و جنبش تحول‌خواهی ایرانیان

دست لرزان شاه که روی کاغذ آمد، رو به اعلم‌الدوله گفت: «یعنی این ورقه را توشیح کنم، این هیاهویی که در شهر درگرفته تمام خواهد شد؟» اعلم‌الدوله پاسخ داد: «سلطان قاجار با امضای این برگه نام خود را برای همیشه به نیکی در تاریخ یادگار می‌گذارند.» مظفرالدین‌شاه بار دیگر ورقه‌ای که در بالای آن مهر چهارگوشی با نام خودش نقش بسته بود را خواند. ورقه را احمد قوام‌السلطنه (دبیرحضور) خطی کرده بود و در واقع فرمانی خطاب به صدراعظم یعنی میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله بود. شاه امضایش را پای ورقه انداخت: «عدل مظفر»

مظفرالدین شاه در 14 مرداد 1285 با امضای این فرمان، درخواست متحصنین در جنبش مشروطه ایران را پذیرفت و با مشارکت مردم در حکومت موافقت کرد و بدین ترتیب در ایران برای نخستین بار حکومت مشروطه تأسیس شد.

متن فرمان که در 12 سطر نوشته شده بدین شرح بود: «جناب اشرف صدراعظم! از آن جا که حضرت باری تعالی جل‌شانه سررشته ترقی و سعادت ممالک محروسه ایران را به کف کفایت ما سپرده و شخص همایون ما را حافظ حقوق قاطبه اهالی و رعایای صدیق خودمان قرار داده لهذا در این موقع که اراده همایون ما بر این تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران و تشیید مبانی دولت، اصلاحات مقننه به مرور در دوائر دولتی و مملکتی به موقع اجرا گذارده شود چنان مصصم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان قاجاریه، علماء، اعیان، اشراف، ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده به هیأت وزرای دولت‌خواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد اعانت و کمک لازم را بنماید و در کمال امنیت و اطمینان عقاید خود را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات قاطبه اهالی مملکت به توسط شخص اول دولت به عرض برساند که به صحه همایونی موشح و به موقع اجرا گذارده شود. بدیهی است که به موجب این دستخط مبارک نظامنامه و ترتیبات این مجلس و اسباب و لوازم تشکیل آن را موافق تصویب و امضای منتخبین از این تاریخ معین و مهیا خواهد نمود که به صحه ملوکانه رسیده و بعون‌الله تعالی مجلس شورای ملی مرقوم که نگهبان عدل است افتتاح و به اصلاحات لازمه امور مملکت و اجراء قوانین شرع مقدس شروع نماید و نیز مقرر می‌داریم که سواد دستخط مبارک را اعلان و منتشر نمایند تا قاطبه اهالی از نیات حسنه ما که تماماً راجع به ترقی دولت و ملت ایران است کماینبغی مطلع و مرفه‌الحال مشغول دعاگوئی دوام این دولت و این مجلس بی‌زوال باشند. در قصر صاحبقرانیه به تاریخ چهاردهم جمادی‌الثانیه ۱۳۲۴ هجری در سال یازدهم سلطنت ما.»

امضای فرمان مشروطیت پایانی بود بر هیاهوی تابستان داغ تهران و شروعی بر فصل دیگری از تاریخ ایران. فرمان مشروطه درخانه حسن پیرنیا مشیرالدوله نگارش شد. میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله پدر او بود که در تهیه فرمان و راضی کردن شاه به امضای آن کوشش بسیار کرد. فرمان سپس در کاخ صاحبقرانیه به امضای مظفرالدین شاه قاجار رسید و سرانجام در خانه‌باغ 8 هزار متری حاج محمدحسین امین‌الضرب، آن عکس مشهور تجار تهران که نسخه‌ای از فرمان را به عنوان سند تحول‌خواهی ایرانیان در دست گرفته‌اند، رقم زد.

تجار و مشروطه

هنگامی که علاءالدوله حاکم تهران، بازرگانان قند را به بهانه گرانی فلک کرد، بازاریان در مسجد شاه در قلب بازار تهران، تجمع اعتراض‌آمیز کردند. جنبش اعتراضی مردم تهران از همین‌جا بود که آغاز شد. پیش از آن، پیروزی در جنبش تنباکو سرآغاز پیوند نزدیک‌تر و همراهی تجار با روحانیون و روشنفکران برای دستیابی به اهداف معین بود و زمینه مشارکت تجار در جنبش مشروطه را فراهم کرد.

جنبش مشروطه با نقش‌آفرینی چشمگیر تجار همراه شد. ان‌ها در پرداخت هزینه‌ها برای تحصن‌ها و پیروزی جنبش نقش مؤثری ایفا کردند. تا اینکه سران تجار مذاکراتی با شاه و صدراعظم انجام دادند و حکومت آن‌ها را واسطه مذاکره با متحصنان کرد. آن‌ها در ملاقات با عین الدوله عنوان می‌کنند که متحصنین «مجلس مبعوثان ملی» می‌خواهند و آن‌ها نیز با مقاصد آن‌ها موافقند. صدراعظم نیز متقبل شد تا مقاصد «آقایان، تجار و کسبه» را برآورده کند. عکسی که از آن دوران به یادگار مانده به‌خوبی نقش تجار و شخص حاج محمدحسین امین الضرب را نشان می‌دهد.

از مجلس وکلای تجار تا مجلس شورای ملی

23 سال قبل از آنکه مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را صادر کند، ناصرالدین شاه فرمان تشکیل «مجلس وکلای تجار» را صادر کرده بود تا دو دهه قبل از آنکه پارلمان ملی با گردهم آمدن وکلای مردم تشکیل شود، وکلای تجار مسئول پیگیری حقوق جامعه بازرگانان شده باشند. شاید به همین جهت باشد که مجلس وکلای تجار را نوعی تمرین برای جنبش مشروطه و تغییر ساختار سیاسی کشور می‌دانند چه پیش از آنکه وکلایی به عنوان نمایندگان تجار در مورد مسائل آن‌ها تصمیم گیری کند و حکم آن‌ها مورد پذیرش عموم تجار قرار گیرد، روشی سنتی و مبتنی بر فرد با عناوینی نظیر رئیس التجار، رایج بود که از شیوه حاکم کشورداری در آن زمان نشات می‌گرفت.

فرمان مشروطیت در 1285 صادر شد اما عصر مشروطه برای تجار در سال 1263 و از نامه حاج محمدحسن امین الضرب به ناصرالدین شاه آغاز شده بود. زمانی که بزرگترین تجار ایران در برابر تصمیمات یکجانبه وزیر تجارت دولت ناصری تاب نیاوردند، تصمیم گرفتند که اعتراض خود را به شخص اول کشور منتقل کنند تا از تصمیمات وزارتخانه‌ای که به جای حمایت از تاجران به سرکیسه کردن آن‌ها روی آورده بود، جلوگیری شود. این اعتراض به فرمان ناصرالدین شاه برای شکل گیری مجلس وکلای تجار ختم شد. مجلس وکلای تجار بعدها به اطاق تجارت و اتاق بازرگانی تغییر نام پیدا کرد اما «پارلمان بخش خصوصی» باقی ماند تا تاریخ آن را به عنوان اولین پارلمان رسمی ایران بشناسد و از آن به عنوان الگوی مشروطه یاد شود.