ساختمان مرکزی کمیسیون اروپا در بروکسل، بلژیک. عکس: رویترز
طی هفته‌های اخیر، تردیدها در ایران درباره «سازوکار ویژه مالی» اتحادیه اروپا (SPV) افزایش یافته است. این تردیدها هم به دلیل تأخیر در راه‌اندازی SPV است و هم ناشی از دلسردی به خاطر تحلیل‌هایی که نشان می‌دهد این مکانیسم، احتمالاً فعلاً صادرات نفت ایران به اروپا را مدیریت نخواهد کرد و به مبادلات کالاهای بشردوستانه محدود خواهد بود؛ مکانیسمی که از آن با عنوان «سازوکار ویژه مالی بشردوستانه» (H-SPV) یاد می‌شود. اروپا در شرایطی SPV را راه‌اندازی می‌کند که فضا به هیچ وجه با آن همراه نیست.
سازوکار ویژه مالی حتی اگر نقل و انتقالات مربوط به صادرات نفت ایران را هم شامل نشود، می‌تواند به ایران برای کاهش آثار تحریم‌های آمریکا کمک کند. شکی نیست که افزایش قیمت مواد غذایی و داروی وارداتی از اروپا، به افزایش تورم در ایران کمک کرده و باعث تحمیل هزینه بر خانوار شده است. فعال شدن سازوکار ویژه مالی در زمینه مبادلات بشردوستانه (H-SPV) می‌تواند برای مقابله با تورم و آرام کردن فضای اقتصاد به ایران کمکی بزرگ باشد.
طبق آمار منتشر شده از سوی بانک مرکزی، شاخص بهای کالا و خدمات مصرفی در مناطق شهری ایران در ماه آبان نسبت به ماه مشابه سال قبل 39.9 درصد افزایش داشته است. این افزایش به دلیل افزایش بهای گروه‌های زیرمجموعه شامل خوراکی‌ها (59.9 درصد) دخانیات (150.8 درصد)، پوشاک (58.5 درصد) و لوازم منزل (83.1 درصد) بوده است. در این میان، شاخص بهای گروه بهداشت و درمان 19.6 درصد افزایش داشته است. این گروه‌ها نماینده نیازهای روزمره مردم هستند. فعالیت سازوکار ویژه مالی در زمینه مبادلات بشردوستانه دست‌کم می‌تواند بر بهای اقلام اساسی در سبد خانوار اثرگذار باشد.
ایران در بسیاری از گروه‌های یاد شده تولیدکننده نیست و تأمین نیازهای مصرف‌کننده در این گروه‌ها وابسته به واردات موادغذایی و دارو از اتحادیه اروپاست. ایران در سال 2017 در تجارت مواد غذایی، دارو، پوشاک و لوازم منزل با اتحادیه اروپا حدود 1 میلیون یورو کسری تجاری داشته است. طی این سال، ایران حدود 300 میلیون یورو صادرات به اتحادیه اروپا و حدود 1 میلیارد و 300 میلیون یورو واردات از این اتحادیه داشته است. البته این آمار، واردات از سوئیس که خود رقم قابل توجهی است را شامل نمی‌شود.
این عدم توازن در تراز تجاری از 3 طریق با تورم ارتباط مستقیم دارد. اول اینکه، یورو یک واحد پولی قوی است و کاهش چشم‌گیر ارزش ریال، واردات را برای ایران طی یک سال گذشته گران‌تر کرده است. دوم، واردات کالاهای اروپایی با توجه به عدم وجود کانال‌های معمول مالی میان اروپا و ایران، قیمت تمام شده کالا را افزایش می‌دهد. و در نهایت اینکه، اروپا در برخی از حوزه‌های یادشده به خصوص در حوزه داروها، تنها منبع تأمین برای ایران است و این بدین معنی است که هرگونه توقف واردات این داروها بلافاصله بر زنجیره تأمین اثر گذاشته و باعث افزایش قیمت دارو می‌شود. همه این عارضه‌ها را اکنون می‌توان در بازار ایران دید.
با این همه، سازوکار ویژه مالی در مبادلات بشردوستانه می‌تواند با اثرگذاری در مدیریت بهتر بازار ارز، کاهش هزینه مبادلات مالی و جبران کسری تجاری میان ایران و اروپا در نهایت به کاهش فشارهای تورمی در ایران کمک کند.
نخست، سازوکار ویژه مالی با کمک به بانک مرکزی ایران برای تأمین و تخصیص ارز مورد نیاز واردات، فشار را از روی آن بر خواهد داشت. در حال حاضر، تأخیر در تخصیص ارز باعث بروز مشکلاتی برای واردکنندگان مواد غذایی و دارو شده است. به دلیل عدم انجام پرداخت‌ها، تعدادی از کشتی‌های فله‌بر حدود 60 روز است که در خلیج فارس لنگر انداخته و موفق به تخلیه بار نشده‌اند. راه‌اندازی سازوکار ویژه مالی، پرداخت پول از طریق وجوه موجود در اروپا را امکان‌پذیر می‌کند و فشار تأمین و تخصیص ارز را از دوش بانک مرکزی ایران برمی‌دارد. کاهش درخواست برای یورو از سوی واردکنندگان، در نهایت به بهبود عملکرد سامانه نیما و کاهش فشار تورمی ناشی از بازار ارز منجر خواهد شد.
دوم، سازوکار ویژه مالی با تسهیل انجام مبادلات مالی میان ایران و اروپا، هزینه‌های اضافی کنونی در مسیر نقل و انتقال پول را حذف خواهد کرد. بانک‌های اروپایی به دلیل ریسک ناشی از مجازات‌هایی که براساس قانون یا مقررات وضع می‌شوند (compliance risk) کارمزدهای بالاتری روی پول‌هایی که منشاشان ایران است وضع می‌کنند که ممکن است تا 3 درصد کل مبلغ برسد. معدود کانال‌های مالی که مبادلات مالی میان ایران و اروپا را انجام می‌داده‌اند را می‌توان وارد SPV کرد و هزینه‌های نقل‌وانتقالات را کاهش داد.
سوم، SPV تنها در صورتی موفق خواهد بود که همزمان با راه‌اندازی آن، کسری تراز تجاری میان ایران و اروپا نیز کاهش داده شود. این مهم از طریق افزایش صادرات غیرنفتی به اروپا ممکن است. در صورتی که میزان صادرات نفت ایران به اروپا کم شود، صادرات ایران به اروپا تنها مسیر قابل اعتماد برای بانک مرکزی در تأمین یورو است. افزایش صادرات زعفران به اروپا از 24 میلیون یورو در سال 2000 به 67 میلیون یورو در سال 2017 نشان می‌دهد که ایران می‌تواند صادراتش به اروپا را تقویت کرده و از این طریق ارز بیشتری وارد کشور کند. البته ایران طی 2 دهه گذشته بخش مهمی از بازار اروپا را از دست داده و از این منظر دست‌کم 250 میلیون یورو منبع صادراتی را به دیگر رقبا واگذار کرده است. با این حال، ایران همچنان می‌تواند به تأمین‌کننده مهم ترکیبات غذایی و داروهایی گاهی اروپا تبدیل شود. این موضوع البته نیازمند همراهی دو طرف است.
دولت ایران باید نقشی که سازوکار ویژه مالی بشردوستانه (H-SPV) می‌تواند برای مقابله با تورم ایفا کند را جدی بگیرد؛ سازوکاری که به دلیل رویکرد بشردوستانه نمی‌تواند از سوی آمریکا تحریم شود. این موضوع آن‌قدر ارزشمند است که بر اساس آن بتوان از راه‌اندازی سازوکار ویژه مالی بشردوستانه استقبال کرد.