حدود 3هفته از دور دوم تحریم‌های آمریکا و حدود 4هفته از زمانی که برای راه‌اندازی سازوکار ویژه ارتباط مالی میان ایران و اروپا تعیین شده بود می‌گذرد اما همچنان خبری از سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا نیست؛ چارچوبی که علی‌اکبرصالحی روز دوشنبه با اشاره به آن گفت که امیدوار است هرچه زودتر دستاوردی ملموس فراهم شود تا برجام به قوت خود باقی بماند.
رئیس سازمان انرژی اتمی در سمینار همکاری هسته‌ای ایران و اتحادیه اروپا در بروکسل، زمانی که در کنار کمیسیونر انرژی این سازمان ایستاده بود به‌طور تلویحی گفت که ایران منتظر بهره‌مند شدن از نتایج برجام است و در غیراین صورت، گزینه خروج از برجام روی میز قرار دارد. این سخنان پیش از این از زبان محمد‌جواد ظریف نیز مطرح شده و او تأکید کرده که ایران منتظر بهره‌مند شدن از نتایج اقتصادی برجام است.
دیروز روزنامه وال‌استریت ژورنال در گزارشی اعلام کرد که 2 قدرت اروپایی یعنی آلمان و فرانسه سرانجام برای نجات برجام از زیر فشارهای آمریکا دست به‌کار شده‌اند. در هفته‌های گذشته دولت آمریکا با اعمال «فشار حداکثری» روی کشورهای اروپایی مانع آغاز به‌کار سازوکار ویژه مالی (SPV) شده است. ایجاد این سازوکار به‌عنوان کانال ارتباط مالی میان اروپا و ایران برای مقابله با تحریم‌های آمریکا اواخر شهریورماه از سوی فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا طی سخنانی در سازمان ملل اعلام شد. موگرینی آن زمان اطمینان داد که این کانال مالی 3روز قبل از اعمال دور دوم تحریم‌های آمریکا یعنی روز دهم آبان‌ماه آغاز به‌کار خواهد کرد تا خللی در روند تجارت میان ایران و اروپا ایجاد نشود. وال‌استریت ژورنال به نقل از چند دیپلمات ارشد اروپایی نوشته که قرار است یکی از 2 کشور آلمان و فرانسه میزبانی نهاد اداره‌کننده سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا را بر عهده بگیرد و دیگری نیز ریاست آن را عهده‌دار شود؛ به این صورت که اگر مثلا فرانسه میزبان باشد، یک مقام آلمانی رئیس نهاد مذکور خواهد بود و بالعکس. از طرفی هر 2 کشور در تأمین هزینه‌های این نهاد مالی مشارکت خواهند داشت. پیش از این اتحادیه اروپا به 2 کشور اتریش و لوکزامبورگ پیشنهاد داده بود که میزبان نهاد اداره‌کننده سازوکار ویژه مالی باشند اما تهدیدهای مکرر کاخ سفید، موجب شد که مقام‌های دولتی در این 2 کشور پیشنهاد اتحادیه اروپا را رد کنند. این وضعیت طرح اتحادیه اروپا برای مقابله با تحریم‌های آمریکا و ادامه تعامل مالی و تجاری با ایران را در معرض سقوط کامل قرار داده بود. اکنون با ورود فرانسه و آلمان برای نجات این طرح، گفته می‌شود انگلیس هم در حال بررسی شرایط برای پیوستن به آنهاست. به گفته دیپلمات‌های ارشد اروپایی، شرکتی که قرار است نقش نهاد اداره‌کننده سازوکار ویژه مالی را ایفا کند، مستقیما تحت اختیار و هدایت دولت‌های مشارکت‌کننده در طرح خواهد بود که این مسئله می‌تواند آمریکا را از اعمال تحریم‌های مستقیم علیه آن منصرف کند.
پیشنهاد ایجاد سازوکار ویژه بشردوستانه
درحالی‌که خبر از تحرکات تازه اروپایی‌ها برای نجات ایده سازوکار ویژه مالی به گوش می‌رسد، اندیشکده «شبکه رهبری اروپا» نیز در چارچوب طرحی جدید، پیشنهاد راه‌اندازی یک سازوکار ویژه بشردوستانه (H-SPV) را مطرح کرده است. در این طرح که یک نسخه آن پیش از انتشار عمومی در اختیار همشهری قرار گرفته، اسفندیار باتمانقلیچ و اکسل هلمن، نویسندگان آن، با توجه به کارشکنی‌های آمریکا در مقابل سازوکار ویژه مالی پیشنهاد داده‌اند کانال دیگری برای مبادله کالاهای بشردوستانه میان اروپا و ایران ایجاد شود که مشکلات سازوکار ویژه را نداشته باشد.
در این طرح آمده است که اختلاف نظر میان آمریکا و اتحادیه اروپا بر سر برجام، به یک تنش کم‌سابقه دیپلماتیک میان دو طرف منجر شده است. در این میان، دو طرف اما بر یک چیز، حداقل در کلام، اشتراک‌نظر دارند و آن ضرورت مبادله دارو و کالاهای بشردوستانه با ایران است. نویسندگان این طرح به اتحادیه اروپا پیشنهاد داده‌اند از معافیت‌های بشردوستانه اعلامی از سوی آمریکا برای ایجاد یک کانال مالی ویژه برای ارتباط با ایران در تجارت موادغذایی، محصولات کشاورزی، دارو و همچنین تجهیزات پزشکی بهره بگیرد؛ چرا که کارشکنی آمریکا در مسیر فعالیت سازوکار ویژه مالی (SPV) و تحریم‌های ثانویه این کشور، عملا مانع مبادله کالاهای بشردوستانه با ایران شده است و ایجاد یک سازوکار جدید، لااقل امکان مبادله این کالاها را با چالش کمتر روبه‌رو خواهد کرد.
در این طرح آمده که اثرات فراسرزمینی تحریم‌های آمریکا باعث شده تا با وجود معافیت کالاهای بشردوستانه از تحریم‌ها، بانک‌های اروپایی تمایلی به فراهم کردن امکان این مبادلات نداشته باشند. در چارچوب طرح پیشنهادی، مبادله کالاهای بشردوستانه به‌طور شفاف باید از مبادله دیگر کالاها جدا شود. بر این اساس، نهاد مسئول اجرای سازوکار ویژه بشردوستانه، وظیفه پرداخت پول از حساب ایران به صادرکننده کالا را به‌عهده خواهد گرفت.
این نهاد که مالکیت آن در اختیار دولت‌های اروپایی خواهد بود به‌طور دقیق می‌تواند روند انتقال کالا و پول را زیرنظر داشته باشد و هیچ‌گونه شائبه‌‌ای مانع ادامه این ارتباط مالی نخواهد شد. در این طرح آمده است که اروپایی‌ها می‌توانند برای محک زدن ادعای آمریکا در اجرای معافیت کالاهای بشردوستانه از تحریم‌ها، حتی از آمریکا بخواهند به عضویت این سازوکار جدید در‌آید تا ضمن اطلاع از روند کار، از مانع‌تراشی بر سر راه آن خودداری کند. به این ترتیب اروپا می‌تواند کارشکنی‌های آمریکا را از ابتدا خنثی کند.طبق طرح ارائه شده از سوی شبکه رهبری اروپا، عملیاتی کردن طرح H-SPV با توجه به عدم‌مخالفت دولت آمریکا، در مدت زمان کمتری امکان‌پذیر است و اتحادیه اروپا می‌تواند به بخشی از تعهد خود در قبال ایران جامه عمل بپوشاند.
در چنین شرایطی اتحادیه اروپا می‌تواند حتی از سازوکار محدود SPV عبور کرده و H-SPV را به یک درگاه بانکی برای حفظ ارتباط میان ایران و سیستم مالی اروپا تبدیل کند. در سازوکار جدید همچنین می‌تواند به روی کشورهای دیگر ازجمله چین و هند نیز باز باشد و در مرحله بعد اروپا می‌تواند دایره فعالیت نهاد ایجاد شده را برای تعامل با دیگر کشورهای تحریم شده ازجمله کوبا گسترش دهد؛ موضوعی که طی روزهای اخیر از سوی مقام‌های دولتی در کوبا مورد استقبال قرار گرفته است.