«ارج» چگونه از اوج به شرایط حراج رسید؟

«آهنگری؛ ریخته‌گری؛ جوشکاری» سال 1316 شمسی، برند «ارج» با الهام از ابتدای 3 کلمه‌ای که نماد کار و تولید است، متولد شد. 80 سال بعد اما در سوله‌های تاریک و کم‌جانِ اولین کارخانه لوازم خانگی ایران، نشانی از رونق تولید باقی نمانده است.

خبر تعطیلی کارخانه ارج مثل بمب در شبکه‌های مجازی و حقیقی منفجر شد تا ریشه های عمیقی که این برند ملی در دل جامعه دوانده، نمایان شود. هرچند به بن بست رسیدن کارخانه ارج از سوی صاحبان سهام آن تکذیب شد اما افول تولید در این مجموعه صنعتی که روزگاری نماد تولید ملی و کارآمدی بخش‌خصوصی بود، قابل تکذیب نیست.

خبر یک خط بیشتر نبود اما عمق فاجعه‌بار آن دردی هولناک در دل اقتصاد ایران برجا گذاشت. مرگ یک برند ملی و پایان 80 سال کارآفرینی شاید هولناک‌تر از خبر درگذشت بنیانگذار آن بود که تنها 7 سال پس از راه‌اندازی کارخانه در راه تولید ملی جان خود را از دست داد چه پس از فوت خلیل ارجمند، میراث او در مسیر توسعه کوتاه نیامد و تا سال‌ها در قله تولیدات ملی، باقی ماند. محصولات ارج در دهه‌های قبل از انقلاب و حتی در سال‌های پس از آن عضوی از خانه‌ها شده بود. پیش از آنکه لوازم خانگی خارجی جای ثابتی در خانه ایرانی‌ها پیدا کند،‌  لوازم خانگی تولید ایران از مرزها عبور کرده بود و در لیست کالاهای صادراتی قرار داشت.

کارخانه ارج حالا پس از 80 سال و چند نوبت دست به دست شدن میان دستگاه‌های دولتی و حکومتی، به حراج گذاشته شده تا شاید صاحبان جدید آن با وام گرفتن از اعتبار این نام بزرگ، سرنوشتی جدید برای آن رقم بزنند.

مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری گروه توسعه ملی که سهامدار اصلی کارخانه ارج محسوب می شود، از فروش این کارخانه در سال 95 خبر داده است. به گفته فرهاد حنیفی، ارج تعطیل نشده و طی دو سال گذشته 15 هزار دستگاه کولر و بخاری تولید کرده است. او تعداد کارگران فعلی ارج را 200 نفر اعلام کرده است. اولین کارخانه لوازم خانگی ایران در حالی با ورشکستگی مبارزه می‌کند که ظرفیت بهره‌برداری آن در اواخر اردیبهشت 1354 به 454 هزار و 100 دستگاه از انواع لوازم خانگی رسیده بود. در این سال 5 هزار کارگر در کارخانه ارج و واحدهای صنعتی وابسته آن مشغول فعالیت بودند. آمار تولید 15 هزار کولر و بخاری در دو سال گذشته نشان می‌دهد که آن ظرفیت قابل توجه در تولید انواع لوازم خانگی، با مدیریت دولتی به چه سرنوشتی دچار شده است. این روزها این برند ملی شرایط متفاوتی با گذشته دارد. اگر زمانی توسعه فعالیت آن مهمترین چالش مدیران و بخش خصوصی حاکم بر آن بود، حالا به حراج گذاشتن آن به دغدغه مدیران دولتی بدل شده است. این کارخانه حالا جزو دارایی‌های بانک ملی محسوب می‌شود و قرار است مشمول خروج بانک‌ها از بنگاه‌داری شود. مدیرعامل شرکت سرمایه گذاری گروه توسعه ملی اعلام کرده است که 6 شرکت داخلی و یک خارجی متقاضی خرید این کارخانه هستند که بعد از بررسی نهایی، واگذاری انجام می‌شود. حنیفی اذعان کرده است: به دلیل اینکه سال‌ها در این کارخانه سرمایه‌گذاری نشده است، محصولات آن در بازار تقاضای اندکی دارد.

از تولد تا افول

در سال 1316، خلیل ارجمند که استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران بود کارگاه کوچکی در نزدیکی میدان قزوین تهران به راه انداخت و 8 کارگر ساده را در آن مشغول به کار کرد. ارجمند که در دوران تحصیل به فرانسه بورس شده بود، یک سال قبل از راه‌اندازی این کارگاه به کشور بازگشته بود و قصد داشت با توجه به آموخته‌هایش به نوآوری بپردازد. اولین فعالیت او در زمینه ساخت در، پنجره و نرده‌های فلزی بود. در کارگاه اولیه کارهای آهنگری، ریخته گری و جوشکاری انجام می‌شد و به همین دلیل نیز نام ارج از سه حرف اول این سه رشته، شکل گرفت. کسب و کار او به سرعت توسعه پیدا کرد و کارگاه کوچک به 3 و بعد از آن به 6 مغازه وسعت یافت. او به اداره ساختمان بانک ملی پیشنهاد داد تا کارهای فلزی این بانک را بر عهده بگیرد. پس از آن، کارخانه ارج، به یک شعبه برای تأمین نیازهای بانک ملی و ارجمند به عنوان مهندس و حلال مشکلات این اداره تبدیل شد. توسعه کار به گونه‌ای پیش رفت که در سال 1321 تاسیسات ارج به محل جدید با وسعت 21 هزار متر در خیابان شوش تهران منتقل شد.

در این سال‌ها تولیدات کارخانه نیز تنوع بیشتری پیدا کرد. تولید ماشین‌های جوشکاری، توربین آبی برای آسیاب و دستگاه مولد برق نیز در دستور کار قرار گرفت. در مقطعی تولید مبل و صندلی‌های آمفی تئاتر و کلاس‌های دانشگاه نیز به وی سپرده شد.

در سال‌های جنگ جهانی دوم و محدود شدن راه‌های تجاری کشور، فعالیت‌های ارج توسعه پیدا کرد. در این مقطع زمانی، ارج دو دستگاه تلمبه انتقال آب گرم برای گرمایش مرکزی بانک‌های ملی شعبه انزلی و گرگان ساخت. دستگاه تهویه و شوفاژ نیز برای گرمایش مدارس تولید کرد و به دنبال آن، نصب سیستم گرمایش و تهویه مطبوع بیمارستان فارابی را انجام داد.

در پاییز سال 1323 مهندس خلیل ارجمند مؤسس ارج در اثر یک حادثه و در جریان آزمایش یک ماشین فنی که در کارخانه طراحی و ساخته شده بود جان خود را از دست داد. پس از فوت بنیانگذار ارج، اداره کارخانه از سوی همسر و پدرش که از مدیران دولتی بود و تا معاون وزارت پست و تلگراف پیش رفته بود، انجام شد. بعدها در دهه 30 دو برادر خلیل به نام‌های اسکندر و سیاوش که در آمریکا و اروپا تحصیل کره بودند، اداره کارخانه را به دست گرفتند و تنوع محصولات آن را افزایش دادند. تولید لوازم خانگی به تمرکز اصلی ارج تبدیل شد و در دهه 40 صادرات لوارم خانگی ارج در دستور کار قرار گرفت.

در سال 1348 کارخانه ارج به محل بزرگتری منتقل شد. کارگاه‌های متعدد و ماشین‌های جدید در زمینی به مساحت 105 هزار متر در جاده مخصوص کرج با همراهی هزاران مهندس و کارگر با تکنیک‌های مدرن شروع به فعالیت کرد.

ظرفیت بهره‌برداری ارج در اواخر اردیبهشت 1354 به 454 هزار و 100 دستگاه از انواع لوازم خانگی رسیده بود. در این سال 5 هزار کارگر در واحدهای صنعتی ارجمند مشغول فعالیت بودند و سرمایه آن در اوایل دهه پنجاه، 55 میلیون تومان اعلام شد. در سال‌های 1351 تا 1353 فروش ارج، از 183 میلیون تومان به 212 میلیون تومان و سپس به 368 میلیون تومان افزایش یافت. در این سال‌ها سود شرکت پس از کسر مالیات از 19.4 میلیون تومان به 37.7 میلیون تومان رسیده بود.

کارخانه ارج از اول فروردین 1352 به صورت شرکت سهامی عام درآمد و قسمتی از سهام آن در مرحله اول به کارکنان و سپس به مردم ارائه شد. پس از پیروزی انقلاب در سال 1357 با ملی شدن کارخانجات، عمده سهام آن به صنایع ملی ایران واگذار شد که تا سال 1374 تحت پوشش این سازمان بود و پس از آن در همین سال، بخشی از سهام سازمان صنایع ملی به کارکنان ارج و مردم و عمده سهام آن به بانک ملی ایران واگذار شد.