افزایش 8.6 درصدی صادرات محصولات کشاورزی و غذایی در دوره کرونا

مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، «چکیده آمار تجارت خارجی بخش کشاورزی و صنایع غذایی در 5 ماهه 1399» را با پردازش و تحلیل اطلاعات بخش کشاورزی و صنایع غذایی داده‌های آمار گمرک ایران تهیه و برای اطلاع‌رسانی به فعالان اقتصادی و پژوهشگران ارائه کرد.

در این گزارش اطلاعات تجارت محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در 5 ماهه امسال، بر اساس داده‌های سالیانه هفت سال گذشته (سال‌های 92 الی 98) مورد مقایسه قرار گرفته و در آن واردات محصولات اساسی کشاورزی و صنایع غذایی، صادرات محصولات عمده کشاورزی و صنایع غذایی و تراز تجاری 5 ماهه سال 1399 با مدت مشابه سال‌های قبل نیز مقایسه شده است.

واردات

مقدار واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در پنج‌ماهه امسال، 10 میلیون و 95 هزار تن به ارزش 4 میلیارد و 117 میلیون دلار بوده که به ترتیب ازنظر وزن 73 درصد و ازنظر ارزش 30 درصد کل واردات کشور را شامل می‌شود. ارزش واردات در این مدت حدود 27.3 درصد کمتر از سال قبل و درمجموع نیز 7.9 درصد کمتر از میانگین شش سال منتهی به سال 1397 بوده است.

اقلام عمده وارداتی محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در پنج‌ماهه سال 99، شامل ذرت دامی به ارزش یک میلیارد و 32 میلیون دلار با سهم 25.1 درصد، گندم به ارزش 561.2 میلیون دلار با سهم 13.6 درصد، برنج به ارزش 441.1 میلیون دلار با سهم 10.7 درصد، دانه سویا به ارزش 325 میلیون دلار با سهم 7.9 درصد، روغن نباتی به ارزش 252.7 میلیون دلار با سهم 6.1 درصد، قند و شکر به ارزش 192.4 میلیون دلار با سهم 4.7 درصد، جو به ارزش 187.7 میلیون دلار با سهم 4.6 درصد، انواع میوه به ارزش 155.4 میلیون دلار با سهم 3.8 درصد، کنجاله به ارزش 149.3 میلیون دلار با سهم 3.6 درصد، چای به ارزش 112.2 میلیون دلار با سهم 2.7 درصد، گوشت قرمز به ارزش 79.9 میلیون دلار با سهم 1.9 درصد، توتون، سیگار و انواع تنباکو به ارزش 75.1 میلیون دلار با سهم 1.8 درصد، بذر و سایر اندام‌های تکثیر شونده 69 میلیون دلار با سهم 1.7 درصد و حبوبات به ارزش 66.1 میلیون دلار با سهم 1.6 درصد از کل ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی بوده که درمجموع 89.9 درصد ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی را شامل می‌شوند.

متوسط قیمت هر تن کالاهای وارداتی بخش کشاورزی در پنج‌ماهه امسال 408 دلار است، که در مقایسه با متوسط قیمت هر تن کالاهای وارداتی کل کشور (991 دلار) حدود 59 درصد کمتر است. متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی و صنایع غذایی وارداتی 42000 ریال بوده، که در مقایسه با متوسط ارزش گمرکی هر دلار کالاهای وارداتی کل کشور (41988) تفاوت چندانی نداشته است.

کشورهای عمده مبدأ واردات ازنظر ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از آنها به ترتیب شامل ترکیه 692.2، هند 595.4، امارات متحده عربی 553.3، انگلستان 447.2، فدراسیون روسیه 430.7، هلند 268.1، آلمان 185.3، برزیل 114.8، سنگاپور 111.4، پاکستان 85.1 و سوئیس 69.8 میلیون دلار بوده که درمجموع 86 درصد کل ارزش واردات کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.

سهم کشورهای عمده از واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ایران در پنج‌ماهه 1399

صادرات

در پنج‌ماهه سال 1399، مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی 3 میلیون و 53 هزار تن و به ارزش 2 میلیارد و 123 میلیون دلار است که ازنظر وزن 8 درصد و ازنظر ارزش 19.5 درصد کل صادرات کالاهای غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. ارزش صادرات پنج‌ماهه سال 1399 نسبت به مدت مشابه سال قبل 8.6 درصد افزایش داشته و در مقایسه با متوسط شش سال منتهی به 1397 به میزان 4.2 درصد کاهش دارد.

اقلام عمده صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی شامل انواع میوه‌های درختی به ارزش 655.7 میلیون دلار با سهم 30.9 درصد، انواع سبزیجات و محصولات جالیزی به ارزش 466.1 میلیون دلار با سهم 22 درصد، شیر و فرآورده‌های آن به ارزش 181.9 میلیون دلار با سهم 8.6 درصد، شیرینی‌جات به ارزش 137 میلیون دلار با سهم 6.5 درصد، ماهی و میگو به ارزش 78.5 میلیون دلار با سهم 3.7 درصد، رب گوجه‌فرنگی 69.7 میلیون دلار با سهم 3.3 درصد، انواع آبمیوه و کمپوت 67.9 میلیون دلار با سهم 3.2 درصد، زعفران 66.5 میلیون دلار با سهم حدود 3.1 درصد، انواع نان (خشک، سوخاری و ...) 30.2 میلیون دلار با سهم 1.4 درصد، دانه‌های گشنیز، زیره و رازیانه 26.7 میلیون دلار با سهم 1.3 درصد و انواع خمیرهای غذایی 25.4 میلیون دلار با سهم 1.2 درصد، از کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی بوده است.

متوسط قیمت هر تن کالاهای صادراتی بخش کشاورزی 696 دلار بوده که در مقایسه با متوسط قیمت هر تن کالاهای صادراتی غیرنفتی کشور (286 دلار) 143.5 درصد بیشتر است. متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی و صنایع غذایی صادراتی در پنج‌ماهه امسال 154 هزار و 66 ریال و متوسط کل صادرات غیرنفتی کشور 154 هزار و 635 ریال بوده است.

بیشترین مقصد صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی (ازنظر ارزش) به کشورهای عراق 745.8، افغانستان 317.6، امارات متحده عربی 161.8، فدراسیون روسیه 146.9، پاکستان 119.2، چین 82.8، ترکیه 74، آلمان 57.5، هنگ‌کنگ 56.2، هند 45.5، قزاقستان 33.9، قطر 32 و عمان 31.1 میلیون دلار صورت گرفته است که درمجموع 89.7 درصد کل ارزش صادرات بخش کشاورزی و صنایع غذایی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.

سهم کشورهای عمده از صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ایران در پنج‌ماهه 1399

تراز تجاری

تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در پنج‌ماهه سال 1399 منفی یک میلیارد و 994 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود 46 درصد کاهش نشان می‌دهد. بر اساس آمارها ارزش صادرات 8.6 درصد و ارزش واردات حدود 27.3 درصد کاهش داشته است؛ که از دلایل آن بی‌نظمی در تخصیص ارز برای تأمین نیازهای کالاهای اساسی جامعه بخصوص کنجاله، روغن نباتی، شکر، جو و ... بوده است که موجب شده قیمت آنها افزایش غیرقابل پیش‌بینی داشته باشد. کسری تراز تجاری پنج‌ماهه سال 99 نسبت به میانگین شش سال منتهی به 1397 که منفی 2 میلیارد و 252 میلیون دلار بوده، 11.5 درصد کسری است.

تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در پنج‌ماهه سال 1399 و مقایسه آن با مدت مشابه سال‌های 92 الی 98

 نهاده‌های کشاورزی

• آفت‌کش‌ها

در پنج‌ماهه سال 99، جمعاً 4 هزار و 180 تن آفت‌کش به‌صورت آماده مصرف و هزار و 966 تن به‌صورت تکنیکال وارد کشور شده که در مقایسه با سال قبل، آفت‌کش‌های آماده مصرف حدود 69 درصد و تکنیکال‌ها حدود 78 درصد کاهش نشان می‌دهد. درمجموع با تبدیل آفت‌کش‌های تکنیکال به آماده مصرف (با اعمال ضریب تبدیل 2.5) می‌توان نتیجه گرفت که در پنج‌ماهه سال 99 مقدار واردات آفت‌کش‌ها نسبت به مدت مشابه سال قبل 74.6 درصد کاهش دارد و در این رابطه سهم کاهشی علف‌کش‌ها 79.1 درصد، حشره‌کش‌ها 76.7 درصد و قارچ‌کش‌ها 76.3 درصد بوده است.

جمع کل ارزش آفت‌کش‌های وارداتی در پنج‌ماهه سال 1399 بالغ‌بر 52 میلیون و 300 هزار دلار است که 68.3 درصد کمتر از مدت مشابه سال قبل است.

در پنج‌ماهه امسال هزار و 760 تن آفت‌کش آماده مصرف و 178.8 تن آفت‌کش تکنیکال جمعاً به ارزش 3 میلیون و 439.4 هزار دلار صادر شده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ازنظر مقدار آماده مصرف 49.7 درصد افزایش و تکنیکال 9.3 درصد کاهش داشته و ازنظر ارزش نیز درمجموع 31.4 درصد افزایش دارد.

• کودها

کل واردات کودها در پنج‌ماهه سال 99، مقدار 119.9 هزار تن به ارزش 69.9 میلیون دلار بوده که در مقایسه با سال قبل ازنظر وزنی 49.9 درصد و ازنظر ارزش 45.3 درصد کاهش نشان می‌دهد. در بین انواع کودهای وارداتی، به ترتیب ازنظر مقدار، کود NPK 22 درصد و کودهای پتاسه 22.8 درصد افزایش داشته لیکن کودهای فسفره 68.7 درصد، کودهای ازته 62.3 درصد و میکرو 61.2 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته‌اند.

در پنج‌ماهه سال امسال هزار و 539.4 تن کود به ارزش 273.6 میلیون دلار صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به ترتیب ازنظر مقدار 19.9 درصد و ازنظر ارزش 25.4 درصد کاهش داشته است. ضمناً بیش از 90 درصد مقدار کودهای صادراتی کود، اوره بوده است.

• بذور

درمجموع کل واردات بذر و سایر اندام‌های تکثیر شونده گیاهی در پنج‌ماهه امسال، 4 هزار و 840.6 تن به ارزش 69 میلیون دلار بوده که نسبت به سال قبل ازنظر وزنی 10.7 درصد و ازنظر ارزش 5.2 درصد کاهش نشان می‌دهد. از بین بذور مهم مقدار واردات بذر سبزیجات با کاهش 76.4 درصدی، بذر چغندرقند با کاهشی 46.6 درصدی، بذر ذرت با کاهش 64.3 درصدی و بذر گندم با کاهش 33.1 درصدی روبرو بوده است، لیکن بذر سیب‌زمینی با 91.8 درصد و بذر یونجه و شبدر با 37.9 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته‌اند.

در پنج‌ماهه سال 99 جمعاً مقدار 2 هزار و 633.9 تن بذر و سایر اندام‌های تکثیر شونده گیاهی به ارزش 4 میلیون و 735.7 هزار دلار صادر شده که غالباً مربوط به سایر اندام‌های تکثیر شونده است. این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ازنظر مقدار 29.2 درصد و ازنظر ارزش 8.1 درصد کاهش نشان می‌دهد.

•  ماشین‌های و ادوات کشاورزی

در پنج‌ماهه سال 1399، مقادیر ادوات کاشت و داشت، کمباین‌ها و دستگاه‌های برداشت و تراکتورهای کشاورزی جمعاً به مقدار 5 هزار و 505.6 تن به ارزش 35.3 میلیون دلار وارد کشور شده که نسبت به مدت مشابه سال 97 به ترتیب حدود 10 درصد و 13 درصد کاهش نشان می‌دهد. دراین‌بین ازنظر ارزش تراکتورهای کشاورزی با حدود 46 درصد، کمباین برنج با حدود 56 درصد و کمباین گندم با حدود 18 درصد کاهش و ادوات کاشت و داشت با 461 درصد و سایر کمباین‌ها، دستگاه‌های برداشت با حدود 50 درصد افزایش روبرو بوده است.

در پنج‌ماهه سال 99، جمعاً 2 هزار و 359.5 تن ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی به ارزش 7 میلیون و 214 هزار دلار صادر شده است. این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال 97 ازنظر مقدار 44.8 درصد و ازنظر ارزش حدود 50.8 درصد کاهش نشان می‌دهد. با توجه به عدم دسترسی به آمار سال 98 امکان مقایسه با آمار این سال وجود ندارد.

 تحلیل واردات و صادرات

• 1- واردات بخش کشاورزی

علیرغم کاهش واردات گندم در سال 96 و به‌تبع آن نبود واردات در سال 97 و 98 امسال واردات گندم در پنج ماه اول سال جاری افزایش داشته، که با توجه به اقبال عموم مردم به گندم به‌عنوان قوت غالب از یک‌سو و تلاش دولت برای افزایش حجم ذخایر استراتژیک در کنار افزایش تولید داخلی گندم، این موضوع می‌تواند به ثبات بازار گندم و فرآورده‌های آن در بازار کمک کند.

واردات برنج در شش سال گذشته با نوساناتی ناشی از عدم نیاز بازار و صدور مصوبه‌های ممنوعیت واردات فصلی برنج (تا پایان فصل برداشت) همراه بوده است و به نظر می‌رسد با توجه به افزایش 42 درصد تولید برنج در سال زراعی 98-97 نسبت به سال گذشته می‌توان امیدوار بود که بازار دچار نوسانات منفی بزرگی نگردد ولی از طرف دیگر با تخصیص ارز نیمای به این محصول و کاهش 46 درصدی واردات برنج نسبت به مدت مشابه سال گذشته اگر دولت نتواند تمهیداتی برای جبران این کاهش در نظر بگیرد و تقاضا را به‌گونه‌ای تأمین کند، به‌طور حتم بازار با بحران جدی مواجه خواهد شد.

با بررسی مقادیر واردات پنج‌ماهه سال 99 و مقایسه با مدت‌زمان مشابه در شش سال گذشته و همچنین افزایش 16 درصدی تولید ذرت دانه‌ای در کشور به همراه سیر صعودی واردات ذرت دامی به نظر می‌رسد متولیان موضوع در تلاش‌اند تا با افزایش حجم واردات بی‌نظمی قیمت مرغ و تخم‌مرغ سامان‌دهی کند. این موضوع در صورت مدیریت توزیع مناسب‌تر و کنترل قیمت می‌تواند تأثیر مثبت در قیمت تمام‌شده گوشت دام و ثبات عرضه این محصول را به همراه داشته باشد.

واردات جو در شش سال گذشته به‌جز کاهش در سال 95، همیشه با روند افزایشی همراه بوده است. علیرغم افزایش 13 درصدی تولید داخلی جو و همچنین افزایش 133 درصدی مقدار ذخیره استراتژیک این محصول از ابتدای سال 98 ولی با کاهش 33 درصد واردات این محصول نسبت به مدت مشابه سال قبل موجه هستیم که این موضوع می‌تواند زنگ خطری برای صنعت پرورش دام به بازار و قیمت تمام‌شده گوشت باشد. پیشنهاد می‌شود متولیان امر در ماه‌های آینده نسبت به افزایش واردات این محصول اهتمام ورزند.

واردات کنجاله علیرغم افت‌وخیزهای سال‌های اخیر معمولاً روند افزایشی داشته ولی در پنج‌ماهه سال جاری در مقایسه با مدت مشابه، کاهش 49 درصدی در مقدار این محصول مشاهده می‌شود. علیرغم افزایش 50 درصدی ذخیره استراتژیک این محصول از ابتدای سال 98، کاهش 18 درصدی تولید داخلی سویا در سال زراعی 98-97 در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته می‌تواند علاوه بر تأثیر بر وضعیت بازار روغن نباتی بر قیمت مرغ نیز تأثیرگذار باشد؛ چنانچه هم‌اکنون قیمت مرغ علیرغم تصویب نرخ 15 هزار تومان (با در نظر گرفتن 5 درصد کاهش با افزایش در استان‌های مختلف)، 19 هزار تومان است در اتفاقی مشابه افزایش چهار برابری قیمت کنجاله سویا نسبت به قیمت مصوب در بازار رخ داده است و این موضوع نشان می‌دهد بازار کشش قیمت دستوری را نداشته و در صورت تداوم اوضاع این موضوع بر قیمت تمام‌شده مرغ و همچنین عرضه این محصول تأثیرگذار است.

افزایش قیمت تخم‌مرغ نسبت به قیمت مصوب، نشان می‌دهد که کاهش واردات کنجاله علاوه بر تأثیر بر بازار مرغ بر بازار تخم‌مرغ نیز بشدت تأثیرگذار است. با مدیریت محصولات ضروری وارداتی مانند ذرت و کنجاله می‌توان نسبت به کاهش واردات ذرت و افزایش واردات جو و کنجاله همت کرد.

کاهش 50 درصد مقدار واردات روغن نباتی در کنار کاهش 18 درصد تولید داخلی سویا در سال زراعی 98-97 در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، با توجه به افزایش 22 درصد تولید کلزا در سال زراعی 98-97 نسبت به سال گذشته و ثبات نسبی قیمت روغن نباتی، نشان‌دهنده آرامش نسبی در این بازار است.

کاهش تولید 48 درصد چغندرقند و 10 درصد نیشکر در سال زراعی 98-97 در مقایسه با سال زراعی گذشته در کنار کاهش 38 درصد واردات قند و شکر در پنج‌ماهه سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته و با توجه به ثبات نسبی بازار این محصول در کشور نشان می‌دهد، ازیک‌طرف ذخیره مناسبی از این محصول وجود دارد و از طرف دیگر اقبال کم مردم با توجه به مسائل پزشکی فرآورده‌های شکر باعث شده که عرضه این محصول بیش از نیاز بازار بوده و کاهش واردات قند و شکر تأثیری بر بازار این محصول نداشته باشد.

مسئله اکنون بازار کره، افزایش قیمت و کمیابی این محصول، علاوه بر کاهش 88 درصد واردات آن در پنج‌ماهه سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به نظر می‌رسد به کمبود واردات در سال‌های گذشته این محصول نیز برمی‌گردد که نتوانسته است وضعیت ذخیره این محصول را برای عرضه در بازار پایدار کند. با توجه به تولید کم این محصول در کشور بر اساس اولویت‌بندی تولیدی متولی این موضوع که موضوعی است که باید مورد بازنگری قرار گیرد، کشور سالانه نیاز به واردات کره داشته که استمرار یک وضعیت پایدار و روند رو به افزایش واردات این محصول در ماه‌های آینده و بالأخص در دو ماه آتی می‌تواند باعث کاهش تلاطم بازار گردد.

افزایش 97 درصد مقدار آفت‌کش‌های وارداتی (به تفکیک افزایش 121 درصد مقدار آفت‌کش آماده و 67 درصد مقدار واردات آفت‌کش تکنیکال) در طول 12 ماه سال 98 نسبت به سال گذشته، می‌توانست به حفظ ذخایر سموم در کشور کمک کند لیکن به نظر می‌رسد در بخش سموم ثبات مناسبی وجود ندارد؛ ولی کاهش 73 درصد مقادیر کل واردات آفت‌کش‌ها در پنج‌ماهه سال جاری نسبت به مدت مشابه در سال گذشته و ادامه روند کاهشی واردات می‌تواند زنگ خطری در این زمینه باشد. به نظر می‌رسد کاهش واردات و در کنار اجازه افزایش صادرات نشان‌دهنده بی‌توجهی به نیاز داخلی است.

مشابه الگوی موجود واردات آفت‌کش‌ها برای بذور نیز وجود دارد: در 12 ماه سال 98 حدود 20 درصد افزایش واردات بذر نسبت به سال گذشته وجود داشته است اما در پنج‌ماهه سال جاری کاهش 11 درصدی نسبت به مدت مشابه در سال گذشته وجود دارد. کاهش واردات بذور محصولات اساسی بخصوص چغندرقند و ذرت ممکن است بر میزان سطح زیر کشت این محصولات بخصوص کشت پاییزه چغندرقند اثر نامطلوبی داشته باشد.

الگوی موجود برای نهاده‌های آفت‌کش و بذر را می‌توان برای کود نیز مشاهده کرد؛ که قطعاً کاهش واردات کود بخصوص کودهای فسفره و میکرو بر کاهش تولید و افت کیفیت محصولات مؤثر خواهد بود. با توجه به اهتمام وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان متولی تولید محصولات کشاورزی به افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی و به‌تبع آن عملکرد تولید، توجه به مدیریت حاصلخیزی خاک، بهبود برنامه تغذیه گیاهی کشور و ارتقا پارامترهای مؤثر خاک به‌جز مدیریت دقیق تدارکات کود در کنار همکاری وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌عنوان متولیان امکان‌پذیر نخواهد بود.

موضوع دیگر ابهاماتی است که در تخصیص ارز نهاده‌های کشاورزی صورت می‌گیرد. بر مبنای آمار جمهوری اسلامی ایران، قیمت تمام‌شده ارز برای نهاده‌ها 4200 تومان است. اما بر اساس اعلام بانک مرکزی ارز تخصیصی به این گروه کالایی، نیمایی است. این ابهامات در کنار مدیریت تدارکات نامناسب نهاده‌ها می‌تواند باعث ضرر جبران‌ناپذیری به کشور در شروع فصل زراعی جدید شود.

• 2- صادرات بخش کشاورزی

علی‌رغم افزایش مقدار و ارزش صادرات محصولات بخش کشاورزی در پنج‌ماهه جاری، قیمت واحد (دلار بر تن) این محصولات نسبت به مدت مشابه با کاهش همراه بوده است که این موضوع سبب می‌شود توجه به ارتقا کیفیت محصول تولیدی، بسته‌بندی آن و بازاریابی مناسب محصولات کشاورزی علاوه بر دولت، مدنظر فعالان بخش خصوصی به‌عنوان اولویت قرار گرفته و با توجه به تحریم‌های همه‌جانبه، صادرات محصولات بخش کشاورزی ارزآوری مناسبی را برای کشور به همراه داشته باشد.

 میزان بارندگی

طی یازده ماه گذشته از سال آبی 99-1398 میزان بارندگی 294.5 میلی‌متر بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 6.7 درصد کاهش و در مقایسه با بلندمدت (30 ساله) 29.1 درصد افزایش داشته است.