برداشت گندم از مزارع اهر در آذربایجان شرقی. عکس: تسنیم، مهدی دایلاری.
مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، در راستای پایش فضای کسب‌وکار بخش کشاورزی با هدف بررسی میدانی اثرات بیماری کووید-19 بر بخش و زیر بخش‌های کشاورزی اقدام به نظرسنجی از فعالان بخش کرده است. در این راستا هم از ظرفیت تشکل‌های بخش کشاورزی و هم فعالان حقیقی بهره گرفته شده و نظرات آنها در خصوص تأثیرات بیماری بر فعالیت‌های کشاورزی در سه مقطع گذشته، حال و آینده جمع‌آوری و بررسی شده است.
نتایج این بررسی نشان داد که بخش عمده‌ای از کسب‌وکارهای کشاورزی با تغییر در الگوی مصرف خانوار، کاهش و تغییر نوع تقاضا از طرف مصرف‌کنندگان مواجه شده‌اند و از طرف دیگر با چالش‌هایی نظیر بیماری پرسنل، عدم توان بازپرداخت بدهی مالی، کاهش تولید، افزایش فساد محصولات، افزایش هزینه‌های تولید، کاهش درآمد و افزایش شدید قیمت نهاده‌های تولیدی مواجه شده‌اند.
با در نظر گرفتن این چالش‌ها در این گزارش با توجه به نظر ذینفعان بخش کشاورزی راهکارهایی برای جبران خسارت و خروج از این شرایط تدوین شده است. برای بررسی اثرگذاری بیماری Covid-19 بر سه مقطع، گذشته، حال و آینده با تأکید بر اثرات اقتصادی استفاده شده است.
1- همه‌گیری بیماری COVID-19 نه‌تنها در زمینه عرضه بلکه از بعد تقاضا نیز بر بخش کشاورزی اثر گذاشته است. یکی از مهم‌ترین اثرات همه‌گیری بیماری، کاهش رشد اقتصادی در سراسر جهان است. این مسئله به‌نوبه خود باعث افزایش بیکاری و کاهش قدرت خرید افراد جامعه شده است. باوجود کاهش درآمد به دلیل اینکه تقاضا برای مواد غذایی کشش‌ناپذیر است بروز شوک درآمدی بر روی میزان انرژی دریافتی خانوار اثرگذار نبوده بلکه بر روی ترکیب رژیم غذایی تأثیرگذار است.
2- با توجه به شرایط کشورهای مختلف از ابعاد گوناگون (اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و ...) و چگونگی تأثیرات کرونا بر بخش‌های مختلف زنجیره عرضه محصولات کشاورزی، کشورها برنامه‌های حمایتی متفاوتی را در نظر گرفته‌اند.
3- بررسی میانگین تورم ماهیانه قیمت مصرف‌کننده در چهار ماه کرونایی (اسفندماه 1398 لغایت خردادماه 1399) نشان از رشد 2 درصدی تورم ماهیانه دارد، در مقابل در مدت مشابه (اسفندماه 1397 تا خرداد 1398) قیمت مصرف‌کننده به‌طور میانگین با نرخ 2.6 درصدی رشد کرده است. درواقع در شرایط بروز همه‌گیری شاخص قیمت مصرف‌کننده نوسانات کمتری را ثبت کرده و میزان نرخ تورم نیز نسبت به مدت مشابه سال گذشته کمتر است. کاهشی بودن نرخ تورم دلیلی برافزایشی نبودن قیمت‌های مطلق اقلام مصرفی نیست بلکه نشان می‌دهد که قیمت اقلام مصرفی با شدت کمتری افزایش یافته‌اند. محتمل‌ترین تحلیل این که کم بودن نرخ تورم نشان از کاهش تقاضا برای گروه‌های محصولی دارد که نرخ رشد شاخص قیمت مصرف‌کننده آنها کاهش یافته است.
4- باوجود مشکلات تجارت و مسدود بودن برخی مبادی تجارت کشور در ابتدای دوره همه‌گیری بیماری، ارزش صادرات محصولات کشاورزی در سه‌ماهه اول سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش 1.9 درصدی داشته است همچنین مقدار صادرات محصولات کشاورزی، با افزایش 20 درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته مواجه شده است؛ بنا بر اعلام گمرک جمهوری اسلامی ایران دلیل اصلی رشد محدود ارزش صادرات کالاهای کشاورزی، اختصاص مسیر سبز به اظهارنامه‌های صادراتی اقلام کشاورزی، ارزیابی در محل محصولات صادراتی، انجام رویه صادرات کالاهای کشاورزی به‌صورت شبانه‌روزی و پذیرش حمل یکسره کالاهای کشاورزی بوده است. همچنین در ابتدای شیوع بیماری گمرک جمهوری اسلامی رایزنی‌های لازم را برای صادرات محصولات فسادپذیر کشاورزی با رعایت پروتکل‌های بهداشتی را با طرف‌های تجاری صورت داده است.
بررسی ارزش و مقدار واردات محصولات کشاورزی در سه‌ماهه ابتدایی سال 1399 که با شیوع بیماری COVID-19 هم‌زمان بوده نسبت به سه‌ماهه ابتدایی سال 1398 حاکی از این است که واردات محصولات کشاورزی از منظر ارزش کاهشی 31 درصدی را ثبت کرده است ولی مقدار واردات نسبت به سال قبل رشد اندک 2.5 درصدی داشته است در میان محصولات وارداتی بیشترین رشد وارداتی مربوط به واردات گندم، ذرت، انواع میوه و بذور بوده است. کاهش قابل‌توجه ارزش واردات محصولات در مقابل رشد اندک مقدار واردات ناشی از افت قیمت محصولات وارداتی ناشی از افت تقاضای جهانی محصولات کشاورزی است. بررسی محصولی مقدار واردات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که در سه‌ماهه اول سال 1399، به استثنا محصولات مذکور واردات سایر محصولات عمده وارداتی نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش چشمگیری داشته است که اثرات این کمبود در واردات در قیمت بازار داخلی محصولات نمایان شده است همچنین باید به این نکته توجه شود که واردات ذرت در آغاز سال جاری به‌منظور افزایش ذخایر استراتژیک این محصول به یک و نیم میلیون تن در کشور رسیده است.
5- به نظر می‌رسد الگوی تأثیرات ویروس کرونا بر بخش کشاورزی مشابه بر کسب‌وکارهای کشاورزی است هرچند که برخی از این کسب‌وکارها اثرات ویژه‌ای را پذیرفته‌اند. تغییر الگوی مصرف خانوار، کاهش و تغییر تقاضا از طرف مصرف‌کنندگان باعث تغییرات محسوس در طرف عرضه و قیمت آن شده است. از طرف عرضه نیز بیماری پرسنل واحدهای تولیدی، عدم توان بازپرداخت تعهدات مالی توسط بنگاه‌ها، کاهش تولید و افزایش تورم ناشی از کاهش تولید، فساد، افزایش هزینه‌های تولید، کاهش درآمد کشاورزان به دلیل قرنطینه و عدم امکان رسیدگی به محصولات زراعی و افزایش بیکاری، عدم هماهنگی بخش کشاورزی با این تغییرات و افزایش شدید قیمت نهاده‌های کشاورزی ازجمله عواملی هستند که بر عرضه محصولات اثرات جدی گذاشته‌اند. با نظرسنجی از فعالان کسب‌وکارهای کشاورزی تا حدودی وضعیت کسب‌وکارهای کشاورزی در بخش‌های مختلف مشخص گردید و با توجه به میزان خسارت‌های برآوردی پیشنهادهای راهکارهایی برای جبران خسارت و خروج از این شرایط در حال حاضر و در آینده در انتهای گزارش ارائه شده است.
متن کامل گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران با عنوان «اثرات اقتصادی کرونا بر کسب‌وکارهای بخش کشاورزی» را اینجا دریافت کنید.