تقی شامخی؛ استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران
جهان در حال تخریب محیط زیست است؛ جهان توسعه‌یافته برای رسیدن به توسعه هیچ حدومرزی نمی‌شناسد و جهان کمتر توسعه یافته به دلیل رشد روزافزون جمعیت چاره‌ای ندارد جز آنکه برای تامین نیازهای اولیه‌اش طبیعت را تحت فشار قرار دهد. توسعه و محیط زیست یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل پیش‌روی دولت‌ها و برنامه‌ریزان است؛ دولت‌ه تمایل دارند به عالی‌ترین سطح توسعه دست یابند؛ توسعه برای همه کشورها بدل به مفهومی غیرقابل اجتناب شده است که نه می‌توانند خود را از دور کنند و نه می‌توانند خود را از تاثیرات توسعه دیگر کشورها مصون بدانند. اما در دیگر سو «محیط زیست» است که همه عناصر حیات شهروندان یک کشور متاثر از آن خواهد بود. تقی شامخی، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران و رئیس اسبق دانشگاه کاشان در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران از نسبت توسعه و مدیریت منابع زیست‌محیطی می‌گوید. «جهان پذیرفته است که تا به حال به محیط زیست در منطق توسعه بها داده نشده است.»
منطق توسعه چیست؟
اقتصاد و فرآیندهای تولید باقواعد سرمایه‌داری و انباشت سرمایه در ارتباط است و چرخ توسعه را به پیش می‌راند؛ منطقی که شاید با محیط زیست همخوانی نداشته باشد. شامخی می‌گوید: «دنیای امروز، با گذشته فرق می‌کند؛ اگر در گذشته شرکت فرانسوی برای تا جنگل‌های شمال پیش می‌آمد که الوار و چوب ارزان قیمت به‌دست آورد، امروز در دنیا نیز اهمیت شناخت و احترام به محیط زیست در حال رشد روزافزون است، به جای استحصال و فشار بر منابع، ما دوستی با طبیعت را شاهد هستیم. دوستداران طبیعت به جد خود را متعهد می‌دانند تا حیوانی بی‌دلیل شکار نشود و یا نباید حیوان باردار شکار شود.» او این را نوعی رجعت به دانش بومی و سنتی هم می‌داند که چنین احترامی به طبیعت در سنت هم نهفته است.
اقتصاد سبز راه حل است
او به کنفرانس استکهلم در سال 1972 اشاره می‌کند که متخصصان سقوط و نابودی زمین را در برابر چشمان خود دیدند و در بیانیه‌ای هشدار داده‌اند که باید اقداماتی برای جلوگیری از نابودی زمین در پیش گرفت. در بیستمین سال کنفرانس استکهلم، کنفرانس ریو تشکیل شد؛ این کنفرانس هم معروف‌ترین و نقطه عطف جدی در برخورد انسان با زمین و میثاق آن است که 27 اصل تنظیم شد و تبدیل به دستور کار قرن بیست و یکم شد و بدل به کتابی مفصل گشت. موضوع محور کتاب این است: «چگونه باید با زمین برخورد کرد؟» در همین راستا کنوانسیون تغییر اقلیم تصویب شد. اینها مقدمات درک مفهوم توسعه پایدار و نقش محیط زیست در توسعه است.
شامخی جدال اصلی دوران ما را، توسعه و حفاظت از محیط زیست می‌داند: «یعنی هر قدمی که برمی‌دارید باید به مسائل محیط زیست توجه داشته باشید؛ مصرف انرژی یعنی تولید گاز کربنیک بیشتر و تغییر اقلیم.» او معتقد است: «باید پارادوکس توسعه و محیط زیست به‌گونه‌ای حل شود که هم توسعه داشته باشیم و هم کمترین خسارت به محیط زیست وارد شود و این همان ادعایی است که توسعه پایدار بر آن پافشاری می‌کند.»
به باور این استاد دانشگاه، باید راهی پیدا کرد که توسعه تحقق پیدا کند و کمترین خسارت به محیط زیست وارد شود. شاید دلیل طرح موضوع «اقتصاد سبز» از سال 2012 همین باشد.
قوانین ایران چه نگرشی به توسعه دارند؟
شامخی جواب می‌دهد: «طبق قوانین ایران هر پروژه‌ای که بخواهد در کشور عملی شود بایستی موافقت محیط زیست را به همراه خود داشته باشد؛ بنابراین اجرای هر طرحی منوط به این است که از نظر زیستی قابل دفاع باشد. بهترین برنامه در زمینه محیط زیستی برنامه چهارم توسعه است که فصلی مجزا برای حفاظت از محیط زیست در نظر گرفته شده است و در آن جا گفته می‌شود که درباره هر پروژه بایستی مطالعات زیست‌محیطی صورت گرفته باشد. بنابراین راه چاره‌ای که دیده شده است همه طرح‌های عمرانی با در نظر گرفتن مسائل زیست‌محیطی همراه باشد؛ این نشان می‌دهد که راه باز شده و امروز روشن است که یک پروژه تا چه حد امکان تصرف در محیط را دارد و چقدر محق است تا محیط را تغییر دهد.»
شامخی تصریح می‌کند: «در دو ماده مهم برنامه چهارم توسعه به مطالعات زیست‌محیطی تاکید شده است. اولی می‌گوید پروژه‌ها با تخریب کمتر محیط زیست همراه باشد و مسئله دوم به این دلیل است که مجریان پروژه‌ها به تخریب محیط زیست اهمیت نمی‌دهند. مثلا برای انتقال گاز از طریق لوله پهنه قابل توجهی از جنگل تخریب می‌شود و این مسائل باید از نظر زیست‌محیطی محاسبه شود و بودجه آن تامین شود تا خسارت وارد شده به محیط زیست در جای دیگری جبران شود.»
او به اقتصاد نفتی اشاره می‌کند: «در کشورهایی با اقتصاد نفتی، الزام توسعه و درک آن کمتر احساس می‌شود و این از همان موانع اصلی منطق توسعه است.»
قبل از فاجعه باید نسبت به محیط زیست حساس باشیم؛ اگر در این راستا اقدام نکنیم نه‌تنها نسل آینده بلکه همین نسل فعلی نیز زندگی‌اش در معرض تهدید قرار خواهد گرفت. چندی پیش، وزیر نیرو اعلام کرده بود «حدود 600 دشت موجود در ایران مشابه دریاچه ارومیه بحران‌زده هستند ولی چون در زیر زمین هستند به چشم نمی‌آیند؛»
به گفته شامخی، استاد زمین‌شناسی دانشگاه تهران، نشست دشت و ترک خوردن زمین پدیده بسیار دنباله‌داری است و پیامدهای بسیار خطرناکی خواهد داشت و این مسئولیت نسل ما را در برابر نسل آینده دوچندان می‌کند. باید برای جلوگیری از بروز فاجعه در محیط زیست، آن را جدی بگیریم و تمام تلاش خود را برای الزام احترام به ان و رعایت قواعد آن در برنامه‌های توسعه‌ای و قوانین خود داشته باشیم.