یلدا راهدار، رئیس کمیسیون رقابت، خصوصی‌سازی و سلامت اداری - عکس: زهرا رمضانی
با شتاب‌گیری پیشرفت تکنولوژی و ارتقای استانداردهای شهرنشینی در جهان، اکثر کشورهای درحال‌توسعه به‌طور گسترده‌ای با پدیده مهاجرت روستاییان به مناطق شهری مواجه شدند. زیرا تعداد نیروی کار موردنیاز در بخش کشاورزی، به‌عنوان شغل محوری روستانشینان، نسبت به گذشته به‌شدت کاهش‌یافته است. علت پدید آمدن این مازاد نیروی کار به عوامل بسیار متنوعی بازمی‌گردد. گسترش کشاورزی مکانیزه، افزایش بهره‌وری نیروی کار، خشک‌سالی، بحران‌های زیست‌محیطی، افزایش سطح انتظارات جامعه، افزایش اختلاف سطح زندگی در روستا و شهر، عدم توزیع متناسب امکانات و ... در زمره مهم‌ترین دلایل مهاجرت روستاییان به مناطق شهری قرار می‌گیرند. اما خالی شدن روستاها و به‌تبع آن بزرگ شدن ناگزیر شهرها، مشکلات و پیامدهای فراوانی را باعث شده و بر همین اساس برنامه‌های توسعه روستایی باهدف جلوگیری و پیشگیری از مهاجرت، برای چندین دهه توجه سیاست‌مداران و برنامه ریزان اقتصادی را به خود معطوف ساخته است.
مداخلات کارآفرینانه
امروزه بحث کارآفرینی در روستا بیش از گذشته موردتوجه و استفاده قرار می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر نگاه به کارآفرینی به‌مثابه یک راهبرد می‌تواند موتور توسعه روستایی را با توان مضاعفی به حرکت درآورد. آژانس‌های توسعه، کارآفرینی روستا را به‌عنوان یک نیروی اشتغال‌زای بزرگ، سیاست‌مداران آن را همچون یک راهبرد کلیدی برای جلوگیری از بی‌ثباتی در مناطق روستایی، و کشاورزان، آن را وسیله‌ای برای بهبود درآمد خویش می‌دانند. به‌این‌ترتیب، کارآفرینی از نقطه‌نظر تمام این گروه‌ها به‌عنوان وسیله‌ای برای بهبود کیفیت زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی و ابزاری برای تثبیت اقتصاد و محیطی سالم تلقی می‌شود.
افق فرارو برای اکثر روستاهای کشور با توجه به بحران طولانی خشک‌سالی و همچنین سایر معضلات زیست‌محیطی، بسیار ناگوار به نظر می‌رسد. به‌طوری‌که بر اساس برخی تحلیل‌ها در صورت تداوم همین وضعیت، ممکن است تا چند دهه دیگر شاهد روستاهای خالی از سکنه فراوانی باشیم. بنابراین استفاده از روش‌های کارآفرینانه در تنوع‌بخشی به کسب‌وکارهای روستایی و حمایت از مشاغل جایگزین کشاورزی در این مناطق می‌تواند ادامه حیات و بهبود شاخص‌های توسعه روستایی را منجر شود. در سطوح بین‌المللی نیز تجربیات فراوانی از طرح‌های توسعه روستایی وجود دارد. به‌عنوان‌مثال پروژه "هر روستا، یک محصول[1]" که باهمکاری سازمان‌های بین‌المللی در کشور هند به انجام رسید، نمونه موفقی از طرح‌های کارآفرینی در قالب پروژه‌های توسعه روستایی بود. در ابتدای سال 2016 میلادی در ایالت گجرات هند، دولت محلی تصمیم گرفت با شناسایی 6 محصول دست‌ساز سنتی در سطح ایالت و معرفی طرح هر روستا، یک محصول تلاش در احیای این صنایع و همچنین حمایت از توسعه روستایی را در دستور کار خود قرار داد. در کنار این پروژه فعالیت‌های کارآفرینانه زیادی در جهت تسهیل دسترسی به مواد اولیه، آموزش تنوع‌بخشی در محصول و اتصال بازار به هنرمندان پدید آمد. دست‌سازه‌هایی از نیشکر، بامبو، سفال، چرم و مصنوعات با الیاف طبیعی موضوع فعالیت‌های طرح هر روستا یک محصول بودند. استودیوهای کارآفرینی نیز خدمات زیادی شامل آموزش هنرمندان درزمینهٔ طراحی و توسعه محصول، تئوری رنگ‌ها، بسته‌بندی، برندینگ و بازاریابی را به هنرمندان عرضه کردند. همچنین به‌منظور ارتقای تکنولوژی و افزایش خلاقیت‌ها و ابتکارات در صنایع‌دستی، سیاست‌هایی در ارائه فاندهای هدفمند به استارت‌آپ‌های فعال در آن عرصه پیش‌بینی شد. درنتیجه با مشاهده نتایج مطلوب این پروژه، کشورهای دیگر نیز در پی پیاده‌سازی این الگو و یا الگوهای مشابه برآمدند. کشورهای منطقه آسه‌آن و برخی کشورهای آفریقایی همچون اوگاندا با توجه به منابع و مزیت‌های خود طرح‌های مشابهی همچون "هر روستا یک ماهیگیری[2]" و غیره را آغاز کرده‌اند.
چنین پروژه‌هایی در قالب برنامه توسعه روستایی علاوه بر تنوع‌بخشی به محصولات روستایی و احیای بخشی از مشاغل سنتی این مناطق، زمینه بسیار مناسبی را برای فعالیت‌های کارآفرینانه فراهم می‌کند. پدید آمدن کسب‌وکارهای کارآفرینانه درصورتی‌که به‌درستی هدایت‌شده باشند می‌تواند پایداری مشاغل به وجود آمده را به‌نوعی تضمین نماید.
رشد و توسعه گردشگری
رشد و توسعه گردشگری درزمینهٔ مختلف، به‌عنوان مزیت اصلی در کشورهای درحال‌توسعه قلمداد می‌شود. مناطق روستایی نیز با توجه به ظرفیت و استعدادهای خود قابلیت دارند تا سهم قابل‌توجهی از درآمدهای حوزه گردشگری را نصیب خود کنند. جذابیت‌های بوم‌گردی در عصر حاضر، فرصت کم‌نظیری را برای روستاهای دارای پتانسیل فراهم نموده است. یکی از شناخته‌شده‌ترین بوم گردی‌ها در بین کشورهای منطقه مربوط به کشور اردن و مصر می‌شود. این کشورها به‌رغم آب‌وهوای نه‌چندان مناسب توانسته‌اند نوع خاصی از بوم‌گردی در قالب کویر نوردی و زندگی صحرانشینی را پدید بیاورند که بسیار موردتوجه بومگردان بین‌المللی قرارگرفته است. این ظرفیت‌سازی توانسته زندگی روستانشینان آن مناطق را به‌طور کامل تحت تأثیر قرار دهد و منبع درآمدی سرشار، پایدار و راحت‌تر را برای آن‌ها به ارمغان بیاورد.
دهکده سام‌تاروم[3] در منطقه کانتارالوک[4] کشور تایلند، در سال‌های گذشته با مهاجرت گسترده اهالی جوان خود به سمت شهرهای بزرگ مواجه بود. اما از سال 1988 بزرگان روستا به‌تدریج زمینهای برنج خود را تبدیل به باغ‌های میوه کردند. در حال حاضر حدود 113 خانوار که شامل 248 مرد و 222 زن هستند در این روستا زندگی می‌کنند که اکثراً باغدارند. اداره توسعه کشاورزی استانی در آن منطقه از سال 1995 اقدام به برگزاری جشنواره سالانه دوریان[5] و رامبوتان[6] به‌عنوان دو میوه تولیدی معروف آن مناطق نموده است. در حال حاضر سالانه بیش از 30 هزار گردشگر برای تماشای این باغ‌ها به دهکده می‌آیند. جالب اینجاست که امروزه جوانانی که برای تحصیل به شهرهای دیگر می‌روند، پس از اخذ مدارک تحصیلی خود به این دهکده برمی‌گردند. آن‌ها به باغداری مشغول شده و حتی نوآوری‌های تازه‌ای را به ابعاد گردشگری منطقه خود اضافه می‌کنند.
بنابراین از حیث تنوع و گستردگی موضوع توریسم، و با توجه به توانمندی‌های بخشی از نقاط روستایی دارای جذابیت، می‌توان به فعال نمودن ظرفیت‌های گردشگری مناطق روستایی کشور اقدام کرد. بدون شک محور قرار گرفتن یک روستا به‌عنوان مقصد بوم‌گردی، سایر روستاهای هم‌جوار را نیز درگیر توسعه و رشد درآمدها از طریق ارائه خدمات گردشگری می‌کند. به عبارتی بهتر، محوریت بحث گردشگری می‌تواند زمینه تحرک شاخه‌های مختلف شغلی را در مناطق روستایی فراهم آورد.
استفاده از بستر فناوری اطلاعات و ارتباطات
موج‌بلند فناوری اطلاعات به‌ویژه در دو دهه گذشته، بسیاری از کسب‌وکارها را متحول کرده است. امکاناتی که به‌واسطه پیشرفت در حوزه آی تی پدید آمده، افراد را قادر کرده تا امورات خود را به شکل بهینه‌ای مدیریت کنند. یکی از جنبه‌های این مسئله حوزه خرید، فروش و بازاریابی است. به جرأت می‌توان گفت مهم‌ترین مشکل همه تولیدکنندگان کشور خصوصاً تولیدکنندگان روستایی، بحث فروش، بازاریابی و دسترسی به بازار هست. اما با بهره‌گیری از امکانات حوزه آی تی، عملاً بازار از فرم فیزیکی خارج‌شده و عرضه و تقاضا می‌توانند با صرف وقت و هزینه بسیار کمتری باهم وارد تعامل شوند. این قابلیت به‌خوبی توانسته دسترسی تولیدکنندگان روستایی و محلی را به بازارهای ملی و حتی بین‌المللی هموار نماید. بنابراین با بسترسازی و توسعه زیرساخت‌های ارتباطی در کنار ارائه آموزش‌های کاربردی کسبوکار، امکان ایجاد بازارهای مجازی محصولات روستایی فراهم می‌شود.
در هندوستان به‌عنوان یکی از کشورهای فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، اقدامات قابل‌توجهی در این عرصه نیز اتفاق افتاده است. طراحی و تولید نرم‌افزارهای کاربردی برای استفاده بر روی گوشی‌های تلفن همراه با موضوع خریدوفروش محصولات کشاورزی و روستایی، تجربه موفقی را به دست داده است. نرم‌افزارهایی همچون MandiTrades، Mpower Social و RainbowAgri کار تولیدکنندگان محصولات محلی را به شکل قابل‌توجهی بهبود بخشیده است. این نرم‌افزارها قابلیت مشاهده قیمت‌ها به‌صورت لحظه‌ای را دارند و همچنین ساماندهی فرایند ارسال و تحویل محموله‌ها را نیز به نحوی مدیریت می‌کنند. دامنه خدمات‌دهی این نرم‌افزارها بعضاً به کشورهای هم‌جواری همچون بنگلادش نیز کشیده است. بر این اساس با حذف قابل‌توجه نقش دلالان، مطلوبیت بیشتری برای عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان محصولات محلی پدید آمده که زمینهای را برای رونق بیشتر این کسب‌وکارها فراهم می‌کند.
جمع‌بندی
آنچه در این مطلب کوتاه به‌صورت مختصر و تمثیل‌وار ذکر شد، تنها اشاره‌ای بود بر این مطلب که استفاده از ابزار تسهیلات دهی و اصطلاحاً وام پاشی در محیط کسبوکار، صرفاً نمی‌تواند سرانجام مطلوبی را برای مشاغلی از جنس کسب‌وکارهای روستایی خلق نماید. بلکه سیاست‌گذاری درست در بخش‌های نوپدید همراه با هدایت صحیح مقطعی، و البته تزریق اعتبارات هدفمند، می‌تواند به توانمند شدن فعالان اقتصادی به‌ویژه در مناطق روستایی و کمتر برخوردار کمک شایانی نماید و حتی با تحرک بخشی به اشتغال روستایی، زمینه مهاجرت معکوس و ارتقای سطح زندگی مردم محلی را منجر شود. دیدگاه‌ها و الگوهای فراوان و جدیدی در حوزه توسعه روستایی در سطح جهان اجراشده است که می‌توان به‌خوبی از تجربیات به‌دست‌آمده و نتایج آن‌ها در داخل کشور استفاده نمود. طرح‌هایی که تکیه‌بر مزیت و توانایی‌های محلی دارند و از این لحاظ هم‌راستا با جهت‌گیری‌های کلی اقتصاد مقاومتی، می‌توانند به ایجاد سلسله‌ای از مشاغل پایدار منجر شوند.
[1] One Village, One Product
[2] One Village, One Fisheries
[3] Sam Tarom
[4] Kantharaluk
[5] Durian
[6] Rambutan