گزارش پایگاه خبری اتاق ایران از وضعیت طرح منطقه‌بندی
آمایش سرزمین، گامی به سوی عملیاتی شدن توسعه منطقه‌ای؟
مطالعه برنامه آمایش سرزمین 25 استان کشور نهایی شد. بابک دین‌پرست، معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منطقه‌ای وزارت کشور خبر داد که مطالعات برنامه آمایش 25 استان کشور باهماهنگی سازمان برنامه‌وبودجه کشور نهایی شده است. اما هنوز سند آمایش شش استان آماده نشده که در حال انجام است.
به‌گفته دین‌پرست پیگیری لازم جهت نهایی شدن طرح مطالعه آمایش استان‌ها در دستور کار وزارت کشور قرار دارد. معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منطقه‌ای وزارت کشور، با تاکید بر نقش راهبردی آمایش سرزمین در نظام برنامه‌ریزی و توسعه کشور گفت: بهمن‌ماه سال قبل گزارش آخرین وضعیت تهیه و تکمیل مطالعات طرح آمایش سرزمین در سطح استان‌های کشور، برای رئیس‌جمهوری ارسال شد. همان زمان حسن روحانی دستور داد تا سازمان برنامه‌وبودجه کشور برای اجرایی شدن مطالعات برنامه آمایش سرزمین با وزارت کشور همکاری کند. اما همان زمان که وزارت کشور از آمایش سرزمین می‌گفت، طرح دیگری هم در دستور کار داشت و آن طرح منطقه‌بندی توسعه بود؛ طرح‌هایی که در عمل لازم و ملزوم همدیگر هستند. پیشنهاد اولیه برای توسعه منطقه‌ای تقسیم‌بندی استان‌ها به پنج منطقه بود و بعد از مدتی به تقسیم‌بندی نه‌گانه تغییر کرد
حلقه مفقوده توسعه
زمستان سال 1395، چند روز مانده به نهایی شدن برنامه ششم توسعه، زمان غلامحسین شافعی، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران از لزوم برنامه توسعه منطقه‌ای گفت. او با انتقاد از وضعیت توسعه در ایران دلیل ناکامی برنامه‌های توسعه را غفلت از توسعه روستایی و عدم استفاده از فرصت‌های مناطق در برنامه‌ها دانست.
همان زمان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و وزارت کشور برای رفع این موانع، طرح توسعه منطقه‌ای را پیگیری کردند. در طرح وزارت کشور، استان‌های کشور به پنج منطقه تقسیم می‌شد؛ ولی طرحی که اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران پیگیری می‌کند، هفت منطقه را مورد توجه قرار داده بود. هدف هر دو این طرح این است که به‌جای توسعه استان‌ها، منطقه‌ها توسعه یابد. باهمین اولویت، وزارت کشور استان‌های سراسر ایران به پنج منطقه تقسیم می‌کند.
غلامحسین شافعی، رئیس اتاق ایران در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران درباره طرح منطقه‌بندی وزارت کشور گفته است: «طرحی که وزارت کشور پیگیری می‌کند، کار خوبی است؛ در این طرح، کشور را به پنج منطقه تقسیم‌شده است؛ اما ایرادهایی به این طرح وارد است. در منطقه‌بندی پنج‌گانه خیلی به موقعیت، پتانسیل، فرصت‌ها و ظرفیت‌های استان‌ها توجه نشده است. مثلاً در منطقه یک، استان‌های تهران، قزوین، مازندران، سمنان، گلستان، البرز و قم را قرار دارند، استانی کویری با استانی کوهستانی و جنگلی از نظر شرایط اقلیمی، آب‌وهوایی و ظرفیت‌های موجود هر استان تناسب و همخوانی چندانی باهم ندارد. برای همین ما طرحی را پیشنهاد کرده‌ایم که به این ویژگی استان‌ها دقیق‌تر توجه شود.»
به گفته شافعی منطقه‌بندی همگام با وزارت کشور و قرار دادن استان‌هایی که ظرفیت‌های مشابه دارند در یک گروه، موجب پیوند ما با استانداران مناطق مختلف شده و علاوه بر اینکه هم‌افزایی و توسعه منطقه‌ای را در پی دارد و موجب همگرایی در موضوعات مختلف می‌شود.
رئیس اتاق ایران درباره هماهنگی اتاق ایران با وزارت کشور گفته است: «اتاق ایران با وزارت کشور جلسات مشترکی داشته است، همچنین با معاون اول رئیس‌جمهوری، آقای جهانگیری تعامل خوبی داریم. اگرچه ما به 5 منطقه وزارت کشور ایراد داریم ولی نهایتاً و حتماً با تبیین طرح هفت‌گانه به تفاهم می‌رسیم.»
بعد از آن قرار شد طرح نهایی شده منطقه‌بندی هفت‌گانه به معاون اول ریاست جمهوری ارسال شود تا درنهایت در هیات دولت مورد بررسی قرار گیرد. بعد از مدتی مطالعه طرح منطقه بندی اتاق‌های سراسر کشور از سوی اتاق ایران بر عهده اتاق مشهد گذاشته شد. اتاق مشهد پس از بررسی، طرح هفت‌گانه تقسیم‌بندی مناطق را پیشنهاد داد که این پیشنهاد در مراحل بعدی به منطقه بندی 9 گانه تغییر کرد که مورد نظر وزارت کشور نیز هست.
به گفته غلامحسین شافعی ازآنجایی‌که اولویت توسعه هر استان به تفکیک مشخص نیست، کسی دقیقاً نمی‌داند اولویت اول برای توسعه استان سمنان یا کرمان چیست و برای رسیدن به این اولویت چه الزاماتی نیاز است؟ اما طرح منطقه‌بندی، باعث می‌شود برنامه‌ها به واقعیت مناطق و کشور توجه داشته باشند. واقع‌گرایی، راه رسیدن به هدف را ممکن می‌سازد؛ از طرف دیگر از ظرفیت کل کشور برای توسعه استفاده می‌شود.
علی کبیر، دبیرکل اتاق مشهد، در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران اهداف منطقه‌بندی را چنین برمی‌شمارد: «تقسیم فضای سرزمینی به واحدهای مکانی و فضایی کوچک‌تر، ملموس‌تر و عینی‌تر شدن واحدهای فرایند برنامه‌ریزی و اجرایی، تشخیص و بهره‌ور‌سازی پتانسیل‌های منطقه‌ای، تدوین راهبردها و راهکارهای توسعه و عمران منطقه و دست‌یابی به توسعه سازمان‌یافته، منظم و متعادل مناطق مختلف کشور.»
به گفته کبیر قرار است هر کدام از مناطق نه‌گانه نامی مستقل برای خود انتخاب کنند و اهداف منطقه‌ای خود را بعد از مطالعه اعلام کنند. منطقه‌بندی به کاراتر شدن دولت ملی و محلی و مسئله برنامه‌ریزی کمک می‌کند.
آمایش سرزمین چیست؟
آمایش سرزمین (Spatial planning) شامل تنظیم روابط و کنش‌های متقابل بین عوامل انسانی، اقتصادی و عوامل محیطی به‌منظور ایجاد سرزمینی مبتنی بر بهره‌گیری بهینه و پایدار از استعدادهای انسانی و محیطی است. مطلوب‌ترین، عادلانه‌ترین و پایدارترین آرایشی که به سه مؤلفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی و محیطی در یک منطقه یا سرزمین داده می‌شود، برنامه آمایش سرزمین است.
فیروز توفیق، استاد اقتصاد توسعه دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران، درباره اهمیت آمایش سرزمین گفته که دلیل ناکامی برنامه‌های توسعه در ایران کم‌توجهی به «آمایش سرزمین» است.
برنامه آمایش سرزمین در ایران
برنامه آمایش سرزمین از چه زمانی و با چه الگویی شروع‌شده است؟ توفیق چنین پاسخ می‌دهد: در سال ۱۳۵۳ دفتر آمایش سرزمین توسط سازمان برنامه‌وبودجه تأسیس شد و در سال ۱۳۵۴ قرارداد تهیه طرح آمایش سرزمین با مهندسین مشاور ستیران بسته شد که نتایج اولیه مطالعات در سال ۱۳۵۵ منتشر شد.
توفیق می‌گوید: در ایران وقتی صحبت از آمایش سرزمین می‌کنیم، منظور همین الگوی فرانسوی یا تیپ فرانسوی است. اولین کسی که در ایران مطالعات را شروع کرد، فرانسوی‌ها بودند. مهندس مشاور فرانسوی این طرح "ست‌کوپ" نام داشت که بعداً با همکار ایرانی کار را ادامه داد و اسم مهندس مشاور "ستیران" گذاشته شد. البته در ایران هر دو تیپ آلمانی و فرانسوی را باهم داشتیم؛ وزارت مسکن و شهرسازی وقت، روی تهیه اسناد بالادستی شهرسازی (طرح کالبدی) کارکرده است و در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی روی طرح آمایش سرزمین به شیوه فرانسوی کارکرده‌اند. ولی اینکه نتیجه این دو طرح، به کجا انجامیده است نیاز به مطالعه دقیق دارد. بعد از انقلاب به برنامه آمایش سرزمین به‌طور کامل، بی‌توجهی نشد؛ تصمیم بر این بود که تهران و اصفهان هر دو به لحاظ خدماتی-صنعتی توسعه یابد و تا جایی که مؤثر است ادارات دولتی به شهرستان‌ها برود. ایجاد محدودیت برای صنعت و خدمات عالی در تهران، و تأسیس زیرساخت‌های لازم برای تمرکززدایی در شهرهای صنعتی، بعد از انقلاب موردتوجه بود. اما باید بین این امور هماهنگی و تناسب باشد. یعنی این‌گونه نباشد که شهر ایجاد شود، ولی راه‌سازی به انجام نرسیده باشد؛ باید «سازمان فضایی منطقی» راه بیندازد که نتیجه آن هماهنگی همه برنامه‌هاست.
منطقه‌بندی و نسبت آن با آمایش سرزمین
طرح منطقه‌بندی چقدر در راستای همان طرح است؟ به گفته توفیق منطقه‌بندی در خیلی از وزارت‌خانه مورد توجه بوده است؛ وزارت مسکن و شهرسازی ایران را به 10 منطقه تقسیم کرده است. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی همین را برای آمایش سرزمین پذیرفته و به‌جای 10 منطقه، کشور را به 9 منطقه تقسیم کرده است. ضمن اینکه علاوه بر آن برای هر 31 استانی که داریم باید برنامه آمایش سرزمین تهیه شود که سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی این کار را شروع کرده است. بسیاری از این طرح‌ها تهیه‌شده؛ خیلی از استان‌ها مثل اصفهان، قزوین تمام‌شده و بعضی از جاها مثل بوشهر یا تهران در دست انجام است. در این طرح مشاوران و دانشگاه‌ها همکاری می‌کنند.
به گفته توفیق در مورد تمرکززدایی کارهای خوبی انجام‌شده است و از دهه 40 تا الآن خیلی از کارها به نتیجه رسیده است. ما نباید خیلی سیاه‌نمایی کنیم و باید به پیشینه تاریخی همه مطالعات توجه جدی شود. ما باید به این نکات توجه کنیم. منطقه‌بندی که دولت یا اتاق ایران مطرح می‌کند باید به همه پیشینیه طرح‌ها توجه شود تا کاری از صفر انجام نشود؛ کاری که به پیشینیه خود بی‌توجه باشد به نتیجه مطلوبی نمی‌رسد...نگاه توسعه‌ای نگاه صفر و صدی نیست؛ مسیری است که باید با اصلاح رویه‌ها، هماهنگی، سیاست‌گذاری به آنها توجه شود.
حالا وزارت کشور از نهایی شدن طرح آمایش سرزمین 25 استان خبر می‌دهد؛ اما انتظار می‌رود درباره نتیجه طرح منطقه‌بندی استانی هم سخن بگوید. البته هنوز جزئیات طرح وزارت کشور منتشرنشده تا مورد نقد و ارزیابی قرار گیرد ولی توجه به برنامه آمایش سرزمین یا طرح توسعه منطقه‌ای گامی امیدبخش است برای عملیاتی شدن برنامه‌های ناکام توسعه.
آخرین وضعیت منطقه بندی نه گانه پیشنهادی وزارت کشور
