نخستین گزارش «پایش و بهبود نظام کارآفرینی» با موضوع شناخت وضع موجود و مقایسه تطبیقی با کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) از سوی معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت کار در سه بخش «درآمدی بر اکوسیستم کارآفرینی»، «عملکرد اکوسیستم کارآفرینی در ایران و مقایسه آن در سطح جهان» و «سیاست کارآفرینی» تدوین‌شده است.
در این گزارش، نیاز به کارآفرینی، دانش و نوآوری به‌خوبی در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، ابلاغی مقام معظم رهبری، تصریح‌شده است. این در حالی است که هم‌اکنون کشور ما با نرخ بالایی از بیکاری، به‌ویژه در میان فارغ‌التحصیلان جوان دانشگاهی از سویی و نرخ پایین بهره‌وری نیروی کار از سوی دیگر روبرو است.
در این گزارش به پیش‌بینی ایجاد ۹۵۵ هزار شغل جدید در برنامه ششم توسعه اشاره شده است: مطابق با پیش‌بینی‌های انجام‌شده سازمان برنامه‌وبودجه، تا سال ۱۳۹۹ لازم است سالانه ۹۵۵ هزار شغل جدید در کشور ایجاد شود. ایجاد چنین حجمی از مشاغل در چنین بازه کوتاه زمانی تنها از طریق راه‌حل‌هایی نظیر جذب سرمایه‌گذاری خارجی، ایجاد محدودیت در واردات و یا تأمین مالی بنگاه‌های راکد و نیمه فعال امکان‌پذیر نخواهد بود، به‌ویژه آن‌که ماهیت متلاطم و نوآورانه اقتصاد جهانی اثربخشی راه‌حل‌های اخیر را موردتردید قرار می‌دهد.
در بخشی از این گزارش اشاره شده که توجه سیاست‌گذاران به مقوله کارآفرینی در ایران، عمری کوتاه (کمی بیش از یک دهه) دارد. بدیهی است در این مدت کوتاه، ابزارها و سیاست‌های توسعه کارآفرینی آن‌گونه که شایسته است فرصت بروز نیافته‌اند و محدود هستند. این در حالی است که مطابق با گزارش ۲۰۱۶ شاخص جهانی کارآفرینی (GEI) اکوسیستم کارآفرینی ایران ضعیف است. امتیاز کلی کارآفرینی ایران در این شاخص تنها ۲۸.۸ درصد است و در میان ۱۵ کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا که در گزارش یادشده بررسی‌شده‌اند، ایران رتبه ۱۴ را دارا است.
بخش اول: درآمدی بر اکوسیستم کارآفرینی
ایران در شاخص رقابت‌پذیری جهانی (۲۰۱۵-۲۰۱۶) رتبه ۷۴، در شاخص سهولت فضای کسب‌وکار (۲۰۱۵) رتبه ۱۳۰، در شاخص نوآوری جهانی (۲۰۱۶) رتبه ۷۸ و در شاخص جهانی کارآفرینی (۲۰۱۶) رتبه ۸۰ را در بین ۱۳۰ کشور جهان کسب کرده است. عدم موفقیت در رقابت‌پذیری و کارآفرینی همراه با این واقعیت است که ایران ازلحاظ تعداد فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی، که کارآفرینان بالقوه کشور محسوب می‌شوند رتبه ۵ جهان (پس از هند، چین، روسیه و آمریکا) را دارا است. برای استفاده مناسب از این دارایی پُرارزش لازم است تا دولت در کنار توجه به سیاست‌های مساعد و تسهیل‌کننده کسب‌وکار، عنایت ویژه‌ای به کارآفرینی و ایجاد کسب‌وکارهای نوآورانه و پُر رشد که قادر به رقابت در سطح جهانی باشند، داشته باشد.
مطالعات تجربی کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که کسب‌وکارهای کارآفرینانه و پُر رشد علاوه بر سهم بالا در تولید ثروت، عامل ایجاد بیشترین میزان مشاغل جدید در این کشورها نیز بوده‌اند. لذا ازآنجاکه در حال حاضر ایران با معضل بیکاری به‌ویژه در میان جوانان روبرو است، توجه به توسعه کارآفرینی اهمیتی دوچندان می‌یابد به‌نحوی‌که لازم است تا در اولویت سیاستی دولتمردان قرار گیرد.
بخش دوم: عملکرد اکوسیستم کارآفرینی ایران و مقایسه آن در سطح جهانی
امتیاز شاخص جهانی، شاخص‌های فرعی و همچنین رتبه ایران در مقایسه با جهان و منطقه طی سال اخیر نشان می‌دهد به‌رغم بهبود نسبی امتیازها، کماکان تا وضعیت مناسب فاصله زیادی وجود دارد. درواقع تنها کشور منطقه که شاخصی ضعیف‌تر از ایران از خود نشان داده، مصر است. کشوری که ازنظر سیاسی، امنیتی و اقتصادی درگیر مسائل و بحران‌های اساسی است.
در بخش مرحله توسعه‌یافتگی کشورهای منطقه، ایران و برخی دیگر از کشورهای تولیدکننده نفت و گاز نظیر عربستان و کویت دارای اقتصادهای نهاده محور هستند. شاکله اصلی این دسته از اقتصادها کارآفرینی غیر مولد و به‌کارگیری منابع خدادادی‌شان که عمدتاً نیروی کار غیر ماهر و منابع طبیعی است، هست. بیشتر کسب‌وکارها خرد و خوداشتغالی است و نوآوری به‌ندرت در کسب‌وکارها رخ می‌دهد و هرچند تعداد کسب‌وکارهای جدید و کوچک بالا است اما کیفیت لازم برای نقش‌آفرینی در توسعه اقتصادی را ندارند. به عبارتی فعالیت‌های کارآفرینانه اندک هستند. توسعه کارآفرینی مولد در این دسته از اقتصادها عموماً به عملکرد مناسب نهادی، زیرساخت‌های توسعه‌یافته و نیروی کاردانشی و ماهر بستگی دارد.
کارآفرینی طی ۳ سال اخیر در ایران به‌واسطه بهبود در مهارت کسب‌وکارهای نوپا و شبکه‌سازی و تا حدودی پذیرش ریسک صورت گرفته است. هرچند درک فرصت و پشتیبانی فرهنگی از کارآفرینی روند کاهشی داشته است. این امر شاید به واسط مشکلات اقتصادی که کشور طی سال‌های ۹۰ تا ۹۲ با آن مواجه بوده است دور از انتظار نباشد.
بخش سوم: سیاست کارآفرینی
اما در بخش سوم و پایانی گزارش معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت کار، «سیاست‌های کارآفرینی» بر اساس وضع موجود در قالب پنج بخش سیاست‌های مرتبط با اقتصاد جهانی، سیاست‌های ملی، سیاست‌های منطقه‌ای، سیاست‌های مؤثر بر کارآفرینان و درنهایت سیاست‌های تأثیرگذار بر جامعه بررسی‌شده است.
الف) سیاست‌های مرتبط با اقتصاد جهانی: سیاست‌های تجاری، ارتباطات جهانی و دسترسی به فناوری خارجی ازجمله عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و ارتقای جامعه کارآفرینانه است.
ب) سیاست‌های ملی: سیاست‌های آموزشی، سیاست‌های علم و فناوری، سیاست‌های تحقیق و توسعه، سیاست‌های مرتبط با دعاوی حقوقی و مقررات گذاری ازجمله سیاست‌هایی هستند که در سطح ملی در ارتقای جامعه کارآفرینانه تأثیرگذار هستند. نظام آموزشی و فضای حقوقی کشور باید متناسب با نیازهای جامعه کارآفرین تغییر یابند.
ج) سیاست‌های منطقه‌ای: کارآفرینی ضمن اینکه از سیاست‌های ملی تأثیر می‌پذیرد به دلیل وابستگی شدید اکوسیستم به زمینه بی‌نیاز از سیاست‌های منطقه‌ای نیست.
د) سیاست‌های مؤثر بر کارآفرینان: نظام حقوقی کارآمد، سهولت درراه اندازی کسب‌وکار، تسهیل دسترسی به منابع مالی، حمایت مناسب از مالکیت فکری، مشوق‌ها ازجمله محورهای اساسی تأثیرگذار بر سطح کارآفرینی هستند.
ه) سیاست‌های تأثیرگذار بر جامعه: فرهنگ، ارزش‌ها، باورها عوامل رفتارساز هستند و نه‌تنها بر ورود افراد به کارآفرینی مؤثرند بلکه تعیین‌کننده نحوه و کیفیت تعاملات درون اکوسیستم هستند.
برای دریافت گزارش پایش و بهبود نظام کارآفرینی ایران کلیک کنید.