مسکن مهر چقدر توانست به نیاز مسکن شهروندان پاسخ دهد؟ کمال اطهاری، کارشناس اقتصاد مسکن در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران می‌گوید: «اگر طرح مسکن مهر را با طرح‌هایی که در کشورهای اروپایی اجرا می‌شود مقایسه کنید، متوجه کارایی و بهره‌وری این طرح می‌شوید. طرح مسکن مهر، طرح ناموفقی بود.»
چرا مسکن مهر ناموفق بود؟ اطهاری درباره دلیل عدم موفقیت مسکن مهر می‌گوید: «دلیل اینکه طرح مسکن مهر موفق نشد علاوه بر منابع مالی، این بود که دولت وارد تولید کالای خصوصی می‌شود. وظیفه دولت‌ها تولید خدمات عمومی مثل امنیت، حمل‌ونقل، آموزش و درمان است؛ اگر مردم اشتغال مناسب داشته باشند، می‌توانند برای خود مسکن تهیه کنند یا تهیه مسکن باید در اختیار شرکت‌های خصوصی باشد نه دولت به معنای دولت.»
او دلیل دوم این ناکارآمدی را در حجم مازاد اقتصادی می‌داند: «درآمد سرانه در ایران 1500 دلار است یا درآمد غیرواقعی 3-4 هزار دلار است. یعنی ما مازاد اقتصادی لازم را نداریم و این همان بلایی است که با مسکن مهر بر سر مردم و همچنین بر سر مسکن مهر فرود آمد.»
او تصریح می‌کند: «در فرانسه دولت در 7 درصد اقتصاد دخالت می‌کند، اما در چارچوب مسکن مهر ایرانی، 4 درصد تولید ناخالص ملی به سمت مسکن مهر رفت؛ و دولت در 80 درصد اقتصاد حضور دارد.» به گفته اطهاری، در فرانسه هزینه مسکن 1.74 تولید ناخالص داخلی و در آمریکا 1.7 است. اما در ایران 4 درصد تولید ناخالص داخلی به سمت مسکن مهر رفت که نتیجه‌ای برای اقتصاد و خانه‌دار شدن مردم نداشت؛ اما تبعات سنگینی بر جامعه وارد کرد.
مسکن مهر و تبعات اجتماعی آن
این تبعاتی که از آن می‌گویید چیست؟ اطهاری پاسخ می‌دهد: «مسکن مهر به توسعه حاشیه‌نشینی انجامید.» او درباره مسکن مهر و تأثیر آن بر روند توسعه حاشیه‌نشینی می‌گوید: «مسلماً طرح مسکن مهر به تشدید حاشیه‌نشینی انجامیده، آن‌هم حاشیه‌نشینی سازمان‌یافته. با این سیستم مردم در تله‌های فقر گرفتار شدند.» او می‌گوید: «تله‌های فضایی فقر زمانی پدید می‌آید که انسان محیطی را می‌سازد و در آن‌یک سری روابط اقتصادی- اجتماعی تکرار می‌شود. این می‌تواند در داخل شهر هم باشد و در حاشیه نباشد.»
این اقتصاددان تأکید می‌کند: «با طرح مسکن مهر شهروندان کم‌درآمد به فضاهای ساخته‌شده رانده شد که در اقتصاد به آن شهروندزدایی از شهرها می‌گویند.»
او درباره شهروندزدایی می‌گوید: «برنامه‌هایی مثل مسکن مهر هیچ دردی از مردم دوا نکرد. حتی در محیطی که مسکن مهر ساخته‌شده سرمایه اجتماعی وجود ندارد؛ بیشتر کسانی که در این محله‌ها جمع شده‌اند، در چند صفت مشترک هستند، فقر، بیکاری و درآمد پایین.» او اشاره می‌کند: «از طرف دیگر، مردم به‌صورت اتفاقی در آنجا دورهم جمع شده‌اند و سرمایه اجتماعی در این طرح و این محله‌ها پایین است.»
اطهاری می‌گوید: «رشد 150 درصدی قیمت مسکن در سال پایانی فعالیت دولت دهم زمینه را برای حضور مردم در این مسکن افزایش داده است و در این شرایط جامعه رانتی از طرح مسکن مهر به نفع خود و به ضرر مردم بهره برد. این طرح برای خانه‌دار شدن مردم نبود، برای چاق شدن رانت جوها بود.»
او به رکود بازار مسکن در این رابطه و رشد قیمت مسکن اشاره کرد و افزود: «واقعیت این است که چنین موضوعی بازی رانت جویان است. یک نظام رانتی در شهرهای ما به دلیل نبود درآمد پایدار شهری حاکم شده است. این باعث شده مسکن از دسترس اکثریت جامعه خارج شود..»
مسکن مهر، مسکن اجتماعی نیست
اطهاری مسکن مهر را با مسکن اجتماعی مقایسه می‌کند که در این دوره دولت یازدهم به دنبال اجرای آن بود، در مسکن اجتماعی به اقتضای زندگی شهری و سرمایه اجتماعی و حفظ این سرمایه توجه شده است.
«مسکن مهر به‌هیچ‌روی مسکن اجتماعی نیست». این را کمال اطهاری، کارشناس حوزه مسکن، می‌گوید. او توضیح می‌دهد: «از مدتی پیش که سخن از مسکن اجتماعی به میان آمد، آوازه‌ای درافتاد که مسکن اجتماعی نسخه پیشرفته مسکن مهر است.
او تأکید می‌کند: «نکته اینجاست که چون مسکن مهر یکی از طرح‌های دولت است، مسئولیتش هم بر گرده دولت‌هاست و هیچ دولتی از آن رهایی ندارد، اما واقعیت این است که این طرح به‌هیچ‌عنوان نمی‌تواند در قالب مسکن اجتماعی مطرح شود. مسکن اجتماعی باید یک پایگاه اجتماعی برای آنهایی شود که درگیر فقر هستند؛ اما به‌روشنی دیده می‌شود که تنها ۱۰ درصد از آنهایی که در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کردند، در طرح مسکن مهر ثبت‌نام کردند. بخش بزرگی از همان‌ها هم به‌سرعت انصراف دادند. با این اوصاف روشن است که مسکن مهر، به‌هیچ‌وجه، نماینده مسکن فقرا نبود و خود مسکن ساخت محله‌های جدید برای فقرا بود.»
مسکن مهر، محل آسیب‌های اجتماعی
به گفته این کارشناس مسکن، واقعیت این است که بخش‌هایی از مسکن مهر که در شهرهای جدید ساخته شد، محلی برای آسیب‌های اجتماعی شد؛ آسیب‌هایی به‌مراتب شدیدتر از دیگر مساکن غیررسمی؛ چراکه در این مسکن‌های غیررسمی، حداقل نوعی سرمایه اجتماعی پیشینی وجود دارد، اما در مسکن‌های مهر به‌نوعی کلونی‌های جدیدی شکل‌گرفته است که آثاری بسیار مخرب برای جامعه دارد. این‌ها بسیار شتاب‌زده دورهم جمع شدند. مسکن مهر، خودش به‌تنهایی به حاشیه‌نشینی کمک کرد و شهرهایی بدون مراکز مناسب آموزشی و بهداشتی را شکل داد. در این مسکن‌های مهر، تله‌های فضایی فقر شکل‌گرفته و شکستن این تله‌ها غیرممکن به نظر می‌رسد.
اطهاری تأکید می‌کند: «این طرح با تله فقر، محیط مسمومی برای مردم می‌سازد و آسیب‌های اجتماعی در آن بازتولید می‌شود. دولت و مجلس قبل، طرح مسکن مهر را طراحی و اجرا کرد و همه اصرارش برای اتمام این طرح ثروتی بود که قرار بود به پیمانکاران این طرح‌ها برسد. اما مردم از این طرح هیچ بهره‌ای نبردند و تأثیر آن در اقتصاد هم نمایان نشد جز رکود و بدبختی.