رادیو مجازی اتاق ایران - 15 آبان 1403

راه‌حلی برای نجات کشاورزی دیمی  در بحران

کشاورزی حفاظتی، ضرورت است نه انتخاب

کشاورزان دیم کار در جدال با دو مسئله روزمره هستند؛ کسب درآمد از زمین و مقابله با عوارض ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین. در این جدال دیرینه روش کشت می‌تواند یکی از راهکارهای رهایی بخش باشد تا کلیشه های قدیم را در هم شکند و راه حلی نوین ارائه دهد.

رضا حق پرست

دانشیار معاونت موسسه تحقیقات کشاورزی دیم
17 اردیبهشت 1397
کد خبر : 13367
اشتراک گذاری
اشتراک گذاری با
تلگرام واتس اپ
لینک

امنیت غذایی، کاهش مخاطرات ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین و افزایش تقاضا برای انرژی در سال های آینده شرایط بحرانی فزاینده‌ای در جهان بوجود خواهد آورد و در این شرایط تولید پایدار در بخش کشاورزی بیشتر مورد توجه قرار خواهد گرفت. جمعیت جهان در سال 2050 میلادی به مرز 9.6 میلیارد نفر خواهد رسید و در این شرایط بحرانی باید بتوان برای این جمعیت غذای کافی نیز تولید کرد. روش‌های کشاورزی رایج امروزی مشابه استخراج معدن است، یعنی ما فقط از مزارع بهره برداری می‌کنیم. بدون اینکه چندان به فکر حفظ آن باشیم. فراموش نکنیم که توجه به بخش کشاورزی و حمایت از آن، که ضامن اصلی امنیت غذایی است، باید بیشتر از بخش صنایع باشد، چون انسان بدون فرآورده‌های صنعتی می‌تواند به زندگی ادامه دهد ولی بدون غذا ادامه زندگی انسان در این جهان غیر ممکن است. بنا براین باید از بخش کشاورزی بیشتر حمایت کرد و منابع آنرا برای تولید غذای بیشتر برای جمعیت درحال رشد حفظ کرد.

کشاورزی حفاظتی همانگونه که از اسم آن پیداست راهکاری است برای حفظ منابع تولید محصولات غذایی با هدف حفظ حاصلخیزی خاک و کاهش هزینه تولید و افزایش توانایی خاک در حفظ رطوبت و در نهایت افزایش بهره وری از نهاده‌های تولید برای تولید بیشتر و پایدارتر در شرایط ناپایدار و غیر قابل پیش بینی فعلی. امروزه کشاورزی حفاظتی در سطح دنیا به سرعت در حال توسعه است و از آن حمایت می‌شود چرا که رعایت اصول کشاورزی از عوامل مهم حفظ منابع تولید غذاو حفظ محیط زیست است.

 سازمان خوار و بار جهانی (فائو)، کشاورزی حفاظتی را عامل قدرتمندی برای دسترسی به نیازهای غذایی آینده می‌داند و معتقد است که روش‌های کشاورزی حفاظتی موجب افزایش کارآیی منابع پایه، افزایش درآمد مزرعه، پایداری در تولید محصول و بازسازی مجدد خاک، حفظ تنوع زیستی و منابع طبیعی پایه خواهد شد. امروزه در جهان بیش از 150 میلیون هکتار از مزارع در کشورهای مختلف جهان با رعایت اصول کشاورزی حفاظتی کشت می‌شوند. اما مساحت قابل توجهی از مزارع ایران تحت عملیات کشاورزی هنوز قرار نگرفته است. درصورتیکه کشور ایران که در کمربند خشکی دنیا قرار دارد، بیشتر از بسیاری ازکشورهای دیگر به کشاورزی حفاظتی برای حفظ آب بیشتر در خاک برای کاهش تنش خشکی در مزارع نیاز دارد و باید زودتر از اینها به فکر توسعه کشاورزی حفاظتی می‌افتادیم. البته پیشینینان ما که در این منطقه خشک از جهان زندگی می‌کردند، بهتر از نسل فعلی ما بلد بودند که چگونه با خشکی زندگی کنند و حتی قبل از ورود فنآوری های جدید کشاورزی از دیگر کشورهای پیشرفته به ایران شیوه کشاورزی آنها بیشتر از الان از کشاورزی حفاظتی تبعیت می‌کرد. نسل جدید کشاورزان ایرانی آنچنان به گاو آهن برگرداندار برای شخم زدن مزارع وابسته شده است که کشاورزی بدون استفاده از آن را کارآمد نمی‌دانند.

 اما تجربیات جدید نشان داده است که زیر و رو کردن خاک با این گاو آهن از عوامل مهم کاهش ماده آلی خاکهای ایران و کاهش فعالیت موجودات مفید در خاک مانند کرمهای خاکی و افزایش وابستگی به کودهای شیمیایی برای تولید محصول بیشتر و نا سالمتر در این خاک غیر حاصلخیز است. در سیستم کشاورزی حفاظتی می‌توان از فنآوری های پیشرفته جدید برای مدیریت کارآمدتر مزرعه و تولید پایدارتر محصولات کشاورزی و افزایش حاصلخیزی خاک و کاهش هزینه‌های تولید استفاده نمود. ضمناً حفظ محیط زیست و جلوگیری از افزایش گازهای گلخانه‌ای و در نتیجه جلوگیری از گرمایش زمین، از اهداف مهم کشاورزی حفاظتی است چرا که عملیات برگرداندن خاک توسط گاو آهنهای برگرداندار با تهویه بیش از حد نیاز خاک موجب افزایش بیش از حد فعالیت باکتریهای خاک و سوزاندن کربن و مواد آلی موجود درخاک و رها سازی گازهای گلخانه‌ای در جو زمین و افزایش گرمایش زمین و عوارض ناشی از آن می‌شود. در کشاورزی حفاظتی نیازی به آماده سازی خاک مزرعه قبل از کشت نیست و عملیات کشت بدون شخم زدن و آماده سازی خاک مزرعه با استفاده از دستگاههای کارنده کشت بدون شخم انجام می‌شود و بقایای محصول سال زراعی قبل که در سطح مزرعه باقی می‌ماند از تبخیر آب از خاک جلوگیری می‌کند و به این ترتیب آب بیشتری در اختیار گیاهان زراعی قرار می‌گیرد و از تنش خشکی کمتر دچار خسارت خواهند شد.

در کتب و مقالات زیادی در مورد مزایاو ضرورت اجرای کشاورزی حفاظتی بسیار بحث شده است و در این مقاله مطالب بالا در مورد اهمیت کشاورزی حفاظتی کفایت می‌کند و مطالبی جهت اجرا و ترویج آن در سطح وسیع در ایران ارائه خواهد شد. بر اساس تجربیات بدست آمده از پروژه امنیت غذایی ایران- ایکاردا با هدف افزایش بهره وری از زراعت دیم در ایران با تاکید بر اصول کشاورزی حفاظتی، ترویج این سیستم کشت در سطح وسیع و اصلاح باور کشاورزان در زمینه کشت بدون شخم امید بخش است.

کشاورزان دیم کار در خط مقدم جبهه مقابله با عوارض ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین مشغول به مبارزه هستند و بهتر از هرکسی می‌دانند که مقابله سختی در پیش است و باید برای غلبه بر این دشمن راهبردهای کلیشه‌ای قدیمی را تغییر اساسی داد و طرحی نو در انداخت. به همین دلیل است که پس از بازدید از مزارع الگویی تحت کشت کشاورزی حفاظتی این پروژه به اهمیت و نقش این شیوه کشاورزی بهتر از هر کس دیگر حتی برخی از کارشناسان و صاحب نظران پی می‌برند و اصول آنرا پذیرش می‌کنند. اما درصد بالایی از آنها به دلیل تنگ دستی قادر به تأمین بودجه لازم برای تهیه ابزار مورد نیاز نیستند. اینجاست که دولتمردان، نماینده‌های مجلس، سیاستگذاران و کارشناسان صاحب نظر که نقش فرماندهی در این جنگ تمام عیار را بازی می‌کنند باید خودشان نیز از بحران ناشی از این جنگ بخوبی آگاه شوند و نقش فرماندهی و پشتیبانی خود را بخوبی بازی کنند و پشت سربازان را در خط مقدم خالی نکنند و حمایت از آنها را در اولویت قرار دهند. شرایط در کشاورزی دیم به دلیل وقوع خشکسالی های متوالی و شدید به حدی بحرانی است که این سربازان چاره‌ای جز عقب نشینی به سمت حاشیه شهرها ندارند. سربازانی که خود در تأمین امنیت غذایی و بطور غیر مستقیم امنیت ملی کار کشته و حرفه‌ای هستند، برای تأمین غذای خود به کار کردن در شهرها مجبور خواهند شد. در این شرایط فزاینده بحرانی کم آبی و رشد جمعیت، ما بیش از پیش به واردات محصولات غذایی وابسته خواهیم شد و در مبادلات سیاسی از این وابستگی سوء استفاده خواهد شد و هزینه بسیارسنگینی باید پرداخت گردد. قبل از وقوع چنین شرایط با هزینه‌های بسیار کمتر می‌توان از این معضلات پیشگیری کرد. کافی است که سیاستگذاران و تصمیم گیران در مورد توزیع بودجه از مشکل بحران کم آبی و تخرب منابع طبیعی و لم یزرع شدن مزارع آگاهتر شوند و آنرا که امنیت غذایی و به تبع آن امنیت ملی را تهدید می‌کند، جدی‌تر بگیرند. درک کنند که تولید محصولات غذایی در شرایط بحران کم آبی فعلی چندان اقتصادی نیست و کشاورزان را از ادامه فعالیت در این عرصه نا امید می‌کند. با در نظر گرفتن یارانه‌های هدفمند به کمک این سربازان خط مقدم امنیت غذایی بشتابند و شرایط را برای فعالیت صنایع بخش کشاورزی که در پشت این جبهه از کشاورزان حمایت می‌کنند را ساده‌تر کنند.

باید به جبهه جنگ مصرف بیش از حد غذا و مصرف بیش از حد آب و انرژی توسط مردم ایران نیز توجه کنند. فرهنگ غذایی و رفتاری مردم ایران سازگار با شرایط خشک اقلیمی ایران نیست مردم محصولات غذایی که نیاز آبی بالایی دارند مانند گوشت، برنج و نان و قند را بیش از حد می‌خورند و به همین دلیل نیز سلامتی خود را بخطر انداخته‌اند. شاخص اندازه گیری خطر ناشی از آن، تعداد مرگ و میر ناشی بیماریهای غیر واگیر دار مانند بیماریهای قلبی، سرطان و دیابت است که با مصرف بیش از حد غذاهای پرکالری و چرب مرتبط هستند و تعداد مرگ ومیرهای سالیانه ناشی از آنها از تعداد سالیانه شهدای جنگ تحمیلی به مراتب بیشتر است. با شروع جنگ تحمیلی مردم از بحران و عواقب ناشی از این جنگ آگاه شدند و به همین دلیل برای مقابله با آن بسیج شدند. ولی چرا مردم در این جنگ که عواقب آن از جنگ تحمیلی خطرناک‌تر است برای مقابله بسیج نمی‌شوند؟ پاسخ این است که مردم از این جنگ و بحران به خوبی آگاه نشده‌اند. اگر مردم ایران از این بحران آگاه شوند، برای مقابله با آن بسیج خواهند شد و با کمتر مصرف کردن مواد غذایی که نیاز آبی بالایی و نهاده‌های بسیار زیادی برای تولیدشان مورد نیاز است (گوشت و برنج و نان) از آب و خاک ایران حفاظت خواهند کرد و به این ترتیب مردم شهر هم می‌توانند در کشاورزی حفاظتی برای حفظ محیط زیست و حفظ سلامت خود نیز همگام با کشاورزان نقش مهمی ایفا کنند. فراموش نکنیم که مردم با هر لقمه رأی خواهند داد که چه محصولی تولید شود و چه محصولی تولید نشود. در این جبهه مهم اصلاح فرهنگ غذایی و سازگار کردن آن با شرایط خشک اقلیمی ایران، زنان و مادران ایرانی در خط مقدم جبهه نقش اصلی را بازی خواهند کرد و همسرانشان نقش پشتیبان خواهند داشت. سیاستگذاران و دولتمردان نیز باید در این عرصه نیز همان نقش راهبردی و پشتیبانی را داشته باشند و بودجه‌ای برای سازگار کردن فرهنگ غذایی مردم ایران با شرایط خشک اقلیمی ایران در نظر بگیرند تا مصرف مواد غذایی که ارزش غذایی بالاتر و نیاز آبی کمتر دارد مانند حبوبات و انواع میوه وسبزی بیشتر شود تا با آب کمتر غذای بیشتری برای جمعیت در حال رشد در این بحران کم آبی تولید شود.

در همین رابطه