تصویر بازار حلال در ایران و جهان

مصرف کالا و خدمات حلال قدمتی به تاریخ ظهور اسلام دارد اما در هیچ زمانی به‌اندازه دو دهه اخیر موردتوجه تجار و سرمایه‌گذاران قرار نگرفته است. در سنت اسلامی ارتباط زیادی میان پاکی و خلوص و معنویت اشخاص با غذایی که میل می‌کنند وجود دارد. قرآن نه‌تنها به غذای حلال تأکید کرده بلکه به غذای طیب و پاک نیز توجه زیادی داشته است. این مسئله باعث شده که جدای از مسلمانان، غیرمسلمانان نیز به دلیل کیفیت بالای غذای حلال، تقاضای آن را داشته باشند.

جمعیت 1.7 میلیاردی مسلمان جهان، موضوع غذا و نوشیدنی حلال را  تبدیل به یک صنعت پردرآمد در سطح جهان کرده است تا جایی که بر اساس گزارش اقتصاد جهانی اسلام ( تامسون رویترز) بازار مصرف غذای مسلمانان 16.6 درصد از مصرف غذا و نوشیدنی جهان را تشکل می‌دهد؛ یعنی هزینه مصرف غذا و نوشیدنی حلال در سال 2015 رقم 1.173 تریلیون دلار بوده و از این مقدار، درآمد گواهی حلال 415 میلیارد دلار ذکر شده است.

پیش‌بینی می‌شود بازار مصرف غذای حلال در سال 2021 به 18.3 درصد از مصرف غذا و نوشیدنی جهان به ارزش 1.914 تریلیون دلار افزایش یابد. طبق این آمار بیشترین میزان مصرف محصولات غذایی و نوشیدنی حلال در کشورهای عضو همکاری‌های اسلامی (OIC) است و از بین این کشورها به ترتیب کشورهای اندونزی، ترکیه، پاکستان، مصر، بنگلادش، ایران ، نیجریه، بزرگ‌ترین بازار مصرف غذای حلال را تشکیل می‌دهند.

بررسی آمار فوق نشان می‌دهد که بازار حلال یک بازار قطعی، مطمئن و رو به رشد است که کشورهای غیرمسلمان در رونق آن پیشگام شده‌اند. ازآنجایی‌که بسیاری از کشورهای مصرف‌کننده مواد غذایی حلال، توانایی تولید غذای حلال را ندارند لذا این موضوع فرصتی بزرگ برای کشورهای غیرمسلمان فراهم کرده که مصرف کشورهای مسلمان را تأمین کنند.

به‌طور مثال برزیل، امریکا، استرالیا، پاکستان، هند و اتیوپی بزرگ‌ترین صادرکنندگان گوشت حلال به امارات متحده عربی هستند. درواقع بزرگ‌ترین زنجیره ارزشی تأمین‌کننده گوشت حلال کشورهای برزیل و امریکا و استرالیا محسوب می‌شوند و کشورهای ایرلند و هلند بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مواد افزودنی حلال (ژلاتین،  سس، غذای بچه) و بزرگ‌ترین شبکه‌های توزیع  محصولات غذایی حلال مربوط به کشورهای چین و امریکا (شبکه الکترونیکی علی‌بابا، مک‌دونالد، کی اف سی)  هستند. شرکتCrescent Food  در آمریکاEuro Quality  در اروپا  Saffron Road در امریکا (با درآمد 40 میلیون دلار) نمونه‌های موفق در صنعت حلال به شمار می‌آیند.

بسیاری از اقتصاددانان صاحب‌نظر در تجارت مواد غذایی حلال، افزایش رو به رشد مصرف مواد غذایی حلال در جهان را جدای از رشد جمعیت مسلمانان، به 4 دلیل عمده تقسیم‌بندی کرده‌اند. در وهله اول آنها معتقدند که اسلام سریع‌ترین دین در حال رشد در جهان است که به‌طور روزافزون بر پیروان آن افزوده می‌شود ضمن اینکه گرایش مثبت غیرمسلمانان به مصرف محصولات غذایی حلال را نیز دومین دلیل رشد مصرف غذای حلال عنوان می‌کنند.

آنها معتقدند که محصولات حلال جدای از مذهب، ازنظر اخلاقی و کیفیتی نیز در سطح بالایی است بخصوص در مورد گوشت حلال که در ذبح اسلامی خون باید جهش داشته باشد، ازنظر سلامتی از سطح کیفی بالایی برخوردار است.

این اقتصاددانان علت‌های بعدی را افزایش قدرت خرید مسلمانان و آگاهی و توجه آنها به‌ضرورت مصرف غذای حلال عنوان می‌کنند. در حقیقت افزایش جمعیت مسلمانان در کشورهای غیرمسلمان و موج اعتقادات مذهبی در میان آنها، پیوندی میان جوان تحصیل‌کرده مدرن دل‌بسته به مدرنیته غرب با عقاید مذهبی ایجاد کرده و اثرات آن وارد چرخه اقتصاد جهانی شده است به‌گونه‌ای که ازیک‌طرف تمایل به نوع غذای غربی، پوشاک، مد و گردشگری دارند و ازیک‌طرف خواهان رعایت ارزش‌های اعتقادی خود هستند ازاین‌رو  توجه به عقاید مذهبی آنها نویدبخش بزرگ‌ترین بازار مصرفی در جهان  شده است. توجه به این مسائل در پیش‌بینی بازار حلال توجیه‌کننده برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای ورود به این صنعت است.

موضوع تجارت حلال در ایران از سال‌ها پیش توسط مرکز تحقیقات و اطلاع‌رسانی اتاق اسلامی (ایکریک) آغاز شده است. این اتفاق با پیگیرهای این مرکز  و با همکاری سازمان ملی استاندارد در اجلاس کومسک 2 (کمیته دائمی همکاری‌های اقتصادی و تجاری سازمان همکاری اسلامی) منجر به ایجاد راهنمای حلال در سال 2010 شد و پس‌ازآن در قالب استاندارد اسمیک دنبال شد و مرجعی برای صدور گواهی حلال در کشورهای اسلامی قرار گرفت.

پیرو این اقدام مرکز تحقیقات و اطلاع‌رسانی اتاق اسلامی از سال 1388 به‌عنوان اولین نهاد بخش خصوصی اقدام به صدور گواهی حلال کرد. مرکز تحقیقات و اطلاع‌رسانی اتاق اسلامی (ایکریک) یک‌نهاد خصوصی زیرمجموعه اتاق ایران و  تنها سازمان بین‌المللی از خانواده کشورهای عضو همکاری اسلامی در ایران است که ماهیت خود را با امضاء تفاهم‌نامه رئیس وقت اتاق ایران با رئیس وقت اتاق بازرگانی اسلامی در سال 2002 به دست آورد.

یکی از اهداف اولیه این سازمان، شناخت فرصت‌های تجاری در کشورهای مسلمان است و در راستای این هدف، ایکریک با آگاهی از اهمیت تجارت حلال به‌عنوان یک صنعت نوظهور و با توجه به استاندارد غذای حلال سازمان همکاری‌های اسلامی، که البته خود متولی آن بود، تحت عنوان موسسه جهانی حلال اقدام به صدور گواهی حلال برای شرکت‌های متقاضی مواد غذایی کرد.

به‌این‌ترتیب از سال 1388 تاکنون موفق به جذب بیش از 1900 شرکت مواد غذایی شده و ثبت چهار نمایندگی در کشورهای آلمان، ترکیه، کره و ژاپن در کارنامه خود دارد. مرکز تحقیقات و اطلاع‌رسانی اتاق اسلامی بدون هیچ پشتوانه و با کمترین امکانات موفق شده است گواهی حلال این مرکز را به‌عنوان یک برند جهانی در سطح داخلی و در بسیاری از کشورها از جمله کشورهایی که در آن نمایندگی دارد معرفی کند.

توسعه این برند در سطح جهانی به‌منزله افزایش سهم جمهوری اسلامی ایران از سهم بازار حدود 1.2 تریلیون دلاری غذا و نوشیدنی حلال و 2.5 تریلیون دلاری تجارت حلال به‌طورکلی (غذای حلال- گردشگری، صنعت مد و ...)  می‌شود.

با وجود فعالیت‌های ایکریک در توسعه و شناساندن گواهی حلال تاکنون بخش دولتی نقش زیادی در توسعه این صنعت نداشته و بی‌توجهی به این موضوع باعث شده است که  ایران به‌عنوان یک کشور اسلامی با پتانسیل بالا در تولید و خدمات حلال سهم ناچیزی را در بازار جهانی حلال داشته باشد.

البته منظور از نقش دولت در گسترش تجارت حلال ورود مستقیم به این صنعت نیست بلکه نقش حمایتی آن از بخش خصوصی مدنظر است. فراهم کردن زیرساخت‌های ضروری چون تأسیس آزمایشگاه‌های مجهز برای ارزیابی، انطباق و اندازه‌شناسی حلال در سطح ملی و منطقه‌ای، همکاری با بخش خصوصی برای دریافت استانداردهای لازم، رایزنی با نهادهای دولتی، سازمان‌های معتبر تجاری و بازرگانی کشورهای هدف مبنی بر ایجاد بستر مناسب برای حضور بخش خصوصی متولی گواهی حلال در آن کشورها از وظایف دولت در توسعه و کسب درامد حلال است.

بنابراین برای افزاش سهم ایران از بازار جهانی حلال باید برنامه‌ریزی و سیاست‌های مناسبی اتخاذ شود از جمله همکاری بخش دولتی با بخش خصوصی، در راستای این سیاست، شورای سیاست‌گذاری و راهبری تجارت محصولات و خدمات حلال ریاست کمیته تجارت شورای سیاست‌گذاری و راهبری کالا و خدمات حلال[1] را به مرکز تحقیقات و اطلاع‌رسانی اتاق اسلامی واگذار کرد. البته اقدامات حمایتی دولت باید بیش این باشد.

اقدام بعدی شناسایی موانع تجارت کالا و خدمات حلال در سطح داخلی و خارجی، ایجاد یک چشم‌انداز برای افزایش سهم جمهوری اسلامی ایران از بازار حلال، فراهم کردن بسترهای مناسب برای حضور نهادی‌های خصوصی متولی کالا و خدمات حلال در خارج از کشور و در نهایت استفاده از تمامی امکانات ارتباطی و اطلاعاتی روز و برگزاری و شرکت در نمایشگاه‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی برای معرفی پتانسیل‌های صدور محصولات و خدمات حلال جمهوری اسلامی ایران از جمله سیاست‌هایی است که باید برای توسعه تجارت کالا و خدمات حلال صورت گیرد.

 ***

[1] به استناد مصوبه نامه شماره 24043/ت52156ھ مورخ 29/02/1395 هیات وزیران و دستورالعمل اجرائی شورای سیاست‌گذاری و راهبری تجارت محصولات و خدمات حلال، کمیته تجارت کالا و خدمات حلال به ریاست ایکریک در کنار سه کمیته دیگر به نام‌های کمیته فقهی به ریاست نماینده ولی‌فقیه در جهاد کشاورزی - کمیته استانداردسازی کالا و خدمات حلال به ریاست سازمان استاندارد – کمیته دانش فناوری مرتبط با کالا و خدمات حلال به ریاست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ایجاد شد.