تراژدی منابع مشترک

مفهومی در حوزه اقتصاد و اکولوژی وجود دارد به نام «تراژدی منابع مشترک»(tragedy of the commons)  و به وضعیتی اشاره دارد که یک منبعِ مشترک و متناهی بین تعدادِ زیادی از مصرف‌کننده‌ها وجود داشته باشد و ایشان در برابر این تصمیم قرار بگیرند که تا چه اندازه از آن منبع مشترک استفاده کنند. منبع مشترک  به‌عنوان‌مثال می‌تواند جنگلی باشد که از چوب درختان آن استفاده می‌کنند که مصرفِ بی‌رویه آن‌ها موجب به خطر افتادن پایداری جنگل و درآمد بهره‌برداران می‌شود.

در این شرایط افراد در برابر این دوراهی قرار می‌گیرند که آیا برای حفظِ این منابع مشترک در بلندمدت از برداشت‌های خود بکاهند، یا این‌که برای بالا بردن منافع شخصی خود و جلوگیری از عقب افتادن از دیگرانی که در حال استفاده از این منابع هستند و دیر یا زود آن را به پایان می‌رسانند، به برداشت حداکثری از آن بپردازند.

سود یک بهره‌بردار می‌تواند منجر به ضرر سایر بهره‌برداران شود. به‌عبارت‌دیگر عدم رعایت قوانین از سوی بهره‌بردار فقط منجر به سود کوتاه‌مدت شخص او خواهد شد درحالی‌که زیان حاصل از تصمیم نادرست وی دامن‌گیر تمام بهره‌برداران خواهد شد. در یک بازی جمعی در شرایطی که قواعد و تنبیه‌های مناسب وضع نشده باشد، بازیکنان تن به قواعد بازی و محدودیت‌ها ندهند و یا بازیکنان نتوانند منافع درازمدت خویش را مدنظر قرار دهند، تراژدی مشترکات در انتظار بازیکنان خواهد بود.

به نظر می‌رسد یکی از دلایل تکرار استیضاح وزیر کار وجود هلدینگ‌ها و شرکت‌های متعدد در زیرمجموعه وزارتخانه مربوطه است. سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در کشور ما اغلب توسط شرکت‌های بزرگ دولتی صورت می‌گیرد. هریک از نمایندگان در حفظ و افزایش منافع و سهم منطقه خود، از وزیر می‌خواهند که یکی از این شرکت‌ها در منطقه آنها سرمایه‌گذاری کند.

عدم پاسخ مثبت به درخواست‌های نمایندگان موجب نارضایتی آنها می‌شود. پذیرش بی‌قاعده خواسته‌ها نیز سبب شکل‌گیری تراژدی منابع مشترک است، چیزی که کم‌وبیش در کشور با آن مواجه هستیم.

در حوزه انتخاب مدیران این شرکت‌ها نیز شاید به همین ترتیب است. برای ایجاد تمایل به سرمایه‌گذاری در مناطق موردنظر، برخی نمایندگان مسیر معرفی مدیر از مناطق خود را انتخاب می‌کنند، اما در سوی مقابل به‌حق واکنش صاحبان اصلی این منابع یعنی برخی دیگر از نمایندگان و مردم را به دنبال دارد.

پیشنهاد می‌شود مجلس به‌جای درگیر شدن مقطعی در این بحث در قالب استیضاح، یک‌بار برای همیشه قاعده‌ای برای نحوه استفاده از ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری و فرصت‌های شغلی موجود در شرکت‌های دولتی تصویب نماید تا بیش از این دچار تراژدی منابع مشترک نشویم.