آب ماهیتاً جان‌مایه حیات است؛ در تولید غذا و حفظ امنیت غذایی، توسعه اقتصادی، اجتماعی و پایداری محیط‌زیست و اکوسیستم نقش اصلی دارد. لیکن امروزه به دلیل فزونی رشد سریع جمعیت، تغییرات اقلیم و بهره‌برداری نادرست از منابع آب، جهان با چالش عمده تنش و یا کمبود آب روبروست. بر اساس برآوردهای سازمان ملل، تا سال 2030 میلادی حدود نیمی از جمعیت جهان با کمبود آب مواجه خواهد شد.
در کشور ما نیز، به دلایل مختلف از جمله تغییر اقلیم، تغییر در الگوهای بارش به لحاظ زمانی و شدت بارش‌ها، دخالت انسان در استفاده بی‌رویه و یا غیر موزون از منابع بالادست، افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی، حجم رواناب‌های کشور با روند نزولی مواجه گردیده، به‌طوری‌که بر اساس آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران، میزان متوسط رواناب در هفت سال اخیر نسبت به متوسط درازمدت (40 ساله)، حدود 40 درصد کاهش داشته است (از حدود 81 میلیارد مترمکعب به حدود 47 میلیارد مترمکعب) درحالی‌که مقدار کاهش بارش متناظر، حدود 11 درصد بوده است.
اما داستان غم‌انگیز آب‌های زیرزمینی در این سرزمین خشک و نیمه‌خشک نیز خود روایتی دیگر دارد. با ورود و استفاده بی‌رویه از دستگاه‌های حفاری، برقراری تسهیلات یارانه ارزی و ریالی و تشویق و ترغیب برای حفر چاه، تعداد چاه‌های محفوره از سال 1350 تاکنون حدود 17 برابر و از 47137 حلقه به 805657 حلقه افزایش یافته که در حال حاضر حدود 42 درصد از چاه‌های حفر شده غیرمجاز است. حفر بی‌رویه چاه‌ها، منجر به برداشت و تخلیه حدود 120 میلیارد مترمکعب از ذخایر غیرقابل‌تجدید منابع آب زیرزمینی و همچنین افزایش تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از 22 دشت در سال 1345 به 404 دشت (از مجموع 608 دشت) در سال 1397 گردیده است. شیب افزایش تعداد دشت‌های بحرانی در سال‌های اخیر شدیدتر شده، به‌طوری‌که در فاصله سال‌های 1345 تا 1390 به‌طور متوسط، سالانه 6 دشت به تعداد دشت‌های بحرانی افزوده می‌شده که در طول هشت سال اخیر به 16 دشت در سال افزایش یافته است.
آثار روند نزولی منابع آب طی 50 سال گذشته به‌صورت افت سطح آب زیرزمینی، کم‌آبی و خشک شدن رودخانه‌ها، افزایش هزینه استحصال آب، خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، نشست زمین، نزول کیفیت منابع آب، بیابان‌زایی، فرسایش خاک، طوفان‌های شنی و ریزگردها، تعارضات اجتماعیِ مرتبط با بحران آب، کاهش درآمد کشاورزان، افزایش بیکاری خاصه در بخش کشاورزی و روستایی، توسعه حاشیه‌نشینی شهرها و بروز ناهنجاری‌های اجتماعی، منازعات آبی و خشونت‌های قومی جلوه نموده است.
روند گسترش ابعاد و شاخص‌های بحران آب و پیامدهای آن جای هیچ‌گونه درنگ و تردیدی را برای اصلاح رویکردهای مدیریتی بخش آب کشور باقی نگذاشته است. اگرچه برنامه‌ها و راهکارهای مختلفی برای مدیریت این بحران تدوین و یا اجرایی شده‌اند، اما شواهد حکایت از ناکافی بودن و یا اثربخشی اندک آنها دارد. از جمله دلایل این امر، ساختار نامناسب و نامطلوب تدبیر و حکمرانی آب و فقدان یک برنامه منسجم و نظام‌مند ملی مبتنی بر واقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی کشور است. مزید بر عوامل فوق می‌بایست حاکمیت بیش از نیم‌قرن مدیریت دولتی، نگرش‌های نادرست منطقه‌ای، بخشی و محلی و عدم مشارکت بهره‌برداران و بخش خصوصی در تصمیم‌گیری‌ها و مدیریت را ذکر نمود.
خوشبختانه علیرغم نگرانی‌های موجود در مورد بحران آب؛ فناوری‌های کارآمد و قابل‌دسترس، تجارب ارزشمند ملی و بین‌المللی، حضور متخصصین و دانشمندان دلسوز و آماده‌به‌خدمت و نیز ذینفعان آگاه فرصت کافی را برای غلبه بر این بحران در اختیار قرار داده است.
با توجه به پیچیدگی‌های موجود در مسائل مربوط به آب، به‌کارگیری یک راه‌حل به تنهائی نمی‌تواند برای رویارویی با چالش آب مؤثر باشد و به این منظور، لازم است مجموعه‌ای از راهکارها مانند مدیریت و کاهش تقاضای آب، ارتقاء مدیریت آبیاری، افزایش بهره‌وری، بازچرخانی آب، به‌کارگیری آب‌های نامتعارف، اعمال استراتژی‌های تجارت هوشمند آب مجازی در سطح ملی و منطقه‌ای، فعال کردن دیپلماسی آب، تقویت مشارکت بهره‌برداران در سطح مدیریت منابع آب، توجه به پروژه‌های آبخیزداری، اعمال روش‌های به زراعی، اصلاح الگوی کشت، اصلاح الگوی مصرف و کاهش ضایعات از تولید تا انتهای مصرف بکار گرفته شود. اثربخشی هرچه بیشتر راهکارها از طریق مشارکت همگانی میسر خواهد بود. شاید به‌کارگیری برخی از این راهکارها و همچنین ایجاد تغییرات در سیستم فعلی مدیریت آب در کوتاه‌مدت هزینه‌بر به نظر برسد، ولی باید در نظر داشت که اثرات منفی درازمدت عدم به‌کارگیری آنها بسیار بیشتر خواهد بود. بنابراین، یا باید موانع موجود در مدیریت پایدار منابع آب را برطرف نمود و در مسیر مدیریت پایدار منابع آب کشور گام برداشت و یا هزینه سنگین مدیریت ناپایدار، خسارات و ضایعات جبران‌ناپذیر و ویرانگر پس‌ازآن را در آینده پرداخت نمود.
لیکن برای فارغ آمدن از بحران آب کشور، سه محدودیت عمده به شرح ذیل در پیش روی ما قرار دارد:
- فقدان یک نقشه راه جامع که مورد وفاق عمومی اعم از مسئولان، ذینفعان، خبرگان و دلسوزان که در آن نقش همه گروه‌ها به‌طور شفاف تعیین شده باشد.
- زمان ناکافی؛ راهکارهای موجود مناسب با روند نزولی منابع آب کشور نیست. حداکثر زمان برای حل مشکل بحران آب کشور پنج سال بیشتر نیست.
- اراده کافی در سطح نهادهای مرتبط ازیک‌طرف و در سطح ملی از طرف دیگر وجود ندارد.
اتاق‌های بازرگانی در سراسر جهان و از جمله ایران، ماهیتاً عهده‌دار مراقبت، حفظ و صیانت از فضای کسب‌وکار و بالطبع، رونق سرمایه‌گذاری صورت گرفته و توسعه سرمایه‌گذاری‌هایِ امکان‌پذیر است. لیکن، چالش‌های مرتبط با کمبود آب مستقیماً این رسالت را خدشه‌پذیر نموده است. در راستای این وظیفه و با تکلیف مجلس محترم شورای اسلامی در اجرای مفاد تبصره بند الف ذیل ماده یک قانون بهبود مستمر فضای کسب‌وکار مصوبه 1390، این تکلیف جدید برای اتاق ایران برای ورود به مسئله کشاورزی و آب تعیین گردید. ازاین‌رو اتاق ایران به‌طور رسمی در اسفندماه 1390 با پایه‌گذاری دفتر ساماندهی کشاورزی و آب و متعاقباً در نیمه دوم سال 1393 با شروع فعالیت رسمی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب در این راه قدم گذاشت. از جمله ضرورت انجام مصوبه فوق‌الذکر را می‌توان به اثرات تهدیدآمیز کمبود آب، رکود بخش کشاورزی، محدودیت سرمایه‌گذاری سایر بخش‌ها (صنعت، معدن و خدمات) و لزوم مشارکت بخش خصوصی در عرصه سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری اشاره کرد.
از اقدامات مهم این مرکز می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- ممانعت از اجرای مصوبات و طرح‌های غیرمفید و مخرب (مصوبه سال 89 تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز و طرح فدک)
- همکاری با وزارت نیرو در قالب تفاهم‌نامه‌های مشترک از جمله در برنامه‌های طرح احیاء و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی، نظام‌نامه عملیاتی مشارکت بخش خصوصی در فعالیت‌های آب، تدوین سند اقتصاد آب
- همکاری با وزارت جهاد کشاورزی در تهیه طرح جامع بهره‌وری آب کشور و شروع اولین الگوی کشت منطقه‌ای در دو دشت استان قم با همکاری سازمان‌های کشاورزی و آب منطقه‌ای و اتاق بازرگانی قم
همچنین مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در راستای مسئولیت اجتماعی- اجرایی خود و آگاهی اذهان عمومی در مورد مسئله آب کشور، ابتکار پایه‌گذاری و برگزاری مراسم سالانه بزرگداشت روز ملی آب را ارائه نموده است. در برگزاری این مراسم و تعیین تاریخ این رویداد، از طرفی در سنت‌های کهن و قدیمی نیاکانمان کنکاش شد و آیین باشکوه "نوروز آب‌ها" که ایرانیان باستان هر ساله در روز 13 اسفند به کنار چشمه‌ها و رودها می‌رفتند و با برپا کردن مراسم خاصی، عطر و گلاب در آب‌ها می‌افشاندند، مدنظر قرار گرفت. از طرف دیگر با بررسی رویدادهای بین‌المللی، "روز جهانی آب" که توسط سازمان ملل در 22 مارس مصادف با 2 فروردین در تقویم بین‌المللی قرار گرفته است، شناسایی شد. با توجه به مصادف شدن این روز با تعطیلات نوروز، درنهایت روز 13 اسفند برای برگزاری همایش بزرگداشت روز ملی آب انتخاب گردید.
دبیرخانه همایش بزرگداشت روز ملی آب از سال 1394 با شعار ملی "نجات آب، ضرورت ملی، رسالت جهانی" در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران آغاز به کار کرد. به‌منظور انطباق روز ملی با روز جهانی محورهای همایش هر ساله متناسب با شعار روز جهانی آب انتخاب می‌شود که از سال 1394 (2016) به ترتیب محورهای "آب و اشتغال"، "پساب‌ها" (2017) و "آب و طبیعت" (2018) انتخاب شده و امسال نیز (2019)، "آب برای همه" در نظر گرفته شده است. این همایش هر ساله از نظرات مفید و سازنده کلیه گروه‌های اثرگذار و اثرپذیر در حوزه آب، در کنار فرهیختگان داخلی و خارجی بهره‌مند می‌گردد. از جمله می‌توان به پیام ریاست محترم جمهور، ریاست محترم مجلس شورای اسلامی، رئیس محترم شورای جهانی آب، نماینده محترم فائو در ایران، دبیر کل محترم یونسکو، مدیر محترم بخش علوم آب و دبیر برنامه بین‌المللی IHP در یونسکو و سایر واحدهای مرتبط با یونسکو و یا نخبگان بین‌المللی مانند پروفسور لِستِر براون (بنیان‌گذار مؤسسه Worldwatch و بنیان‌گذار و رئیس مؤسسه Earth policy) در سال‌های برگزاری این همایش اشاره کرد.
دبیرخانه دائمی همایش بزرگداشت روز ملی آب به‌منظور دستیابی به نتیجه مطلوب‌تر به لحاظ محتوا و اثربخشی، در طول سال با حضور ارگان‌های ملی و مردمی فعال است.
از برنامه‌ها و اقدامات مهم این همایش، معرفی چهره‌های خدمتگزار به آب کشور است که در راستای ارتقای مدیریت منابع آب در طول یک سال گذشته اقدامات ارزنده‌ای انجام داده‌اند. انتخاب این چهره‌ها با شناسایی افراد مؤثر در طول یک سال گذشته از بین خبرگان، دانشگاهیان، کشاورزان، صنعت‌گران، خیرین، چهره‌های فرهنگی و هنری صورت گرفته که پس از تأیید کارگروه داوری نهایی می‌گردد. اتاق ایران در تلاش است ضمن تشویق و تقدیر از این خدمتگزاران و با اشاعه فرهنگ استفاده بهینه از آب در جامعه، زمینه به‌کارگیری از خدمات ارزشمند آنها را فراهم کند. این حرکت اثرگذار از اولین سال برگزاری همایش تاکنون ادامه داشته و به‌عنوان برندی برای اتاق ایران شناخته شده است. بررسی‌ها نشان داده است که بروندادهای این همایش تاکنون اثرات مثبتی در اذهان عمومی خاص ذینفعان و ذی‌مدخلان آب کشور داشته است.
اهداف و دستاوردهای همایش بزرگداشت روز ملی آب به‌طور خلاصه عبارت‌اند از:
- شناسایی خلاقیت‌ها، ابتکارات و نوآوری‌ها در راستای ارتقای مدیریت منابع آب در طول یک سال گذشته
- شناسایی، معرفی و قدردانی از پیشگامان و چهره‌های خدمتگزار آب در صنوف مختلف فرهنگی، هنری، علمی و در سطوح ملی، مردمی، نهادهای مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO ها) و حکومتی
- تقویت روحیه امید نسبت به امکان‌پذیر بودن رفع بحران آب با توجه به راهبردهای موجود و قابل‌دستیابی
- تشریح و تبیین لزوم حضور متوازن تمام صنوف و اقشار مردمی و دولتی، علمی و اجتماعی در فضای پویایِ حرکت به سمت مدیریت بحران آب کشور
و درنهایت تأکید بر سه محدودیت عمده:
- فرصت زمانی کوتاه
- کمبود نقشه راه جامع و مورد وفاق عمومی
- فقدان اراده کافی
خوشبختانه، نتایج و دستاوردهای همایش‌های ادواری روز ملی آب، مورد استقبال علاقه‌مندان، ذینفعان، دلسوزان و دل‌های نگران آب کشور قرار گرفته است. امید آنکه با تداوم و تقویت این‌گونه اقدامات شامل اطلاع‌رسانی، پیگیری و هشدارها، اراده فراگیر و کافی برای غلبه بر شرایط دشوار آب کشور هر چه زودتر به وجود آید.