توسعه همکاری با همسایگان، در تجارت خارجی هر کشوری، به دو دلیل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از یکسو، با افزایش فاصله جغرافیایی در تجارت خارجی، هزینه‌های حمل‌و نقل و سایر هزینه‌های تجاری افزایش می‌یابد. از سوی دیگر، افزایش مبادلات تجاری و اقتصادی به معنای گره خوردن آن با تعامل‌های سیاسی و حتی امنیتی است و این یعنی دو چندان شدن اهمیت مراودات تجاری و اقتصادی میان همسایگان.
ایران نیز هیچ‌گاه از این قاعده کلی مستثنی نبوده است. به‌ویژه در شرایط تحریمی امروز، اهمیت تجارت با همسایگان، برای ایران به مراتب بیش از گذشته است. بر اساس آمار تجارت خارجی ایران، به رغم افزایش جدی تجارت با کشورهای همسایه، هنوز نتوانسته‌ایم از ظرفیت‌های بازار مصرف حدود ۴۰۰ میلیون نفری و دیگر پتانسیل‌های بزرگ تجاری و اقتصادی، به خوبی استفاده کنیم. مطابق آخرین آمارها ایران حدود ۲۴میلیارد دلار به ۱۵ کشور همسایه خود صادرات دارد، عددی که نشان‌دهنده سهم تنها ۲ درصدی از مجموع واردات کشورهای همسایه است. سال گذشته صادرات ایران به ۷ کشور عراق، افغانستان، پاکستان، عمان، آذربایجان، کویت و بحرین افزایشی از ۱ تا ۳۶ درصدی را تجربه کرد ولی صادرات ایران به ۸ کشور امارات، ترکیه، ترکمنستان، روسیه، قطر، ارمنستان، قزاقستان و تاجیکستان کاهش یافت. البته تحولات صادرات به ترکیه، در سه ماه نخست سال، روند اصلاحی در پیش گرفت و بهبود یافت.
آمارهای تجارت خارجی ایران در سه‌ماه بهار امسال نیز حاوی نکات قابل‌توجهی است. در سال جدید با اعمال تحریم‌ها و محدودیت‌های فزاینده بین‌المللی بر اقتصاد ایران، تصور می‌شد تجارت خارجی کشور، به‌ویژه حوزه صادرات، با افت قابل‌توجهی مواجه شود؛ اما نه‌تنها این پیش‌بینی محقق نشد، بلکه عملکرد صادرات در برخی از مولفه‌ها از جمله میزان مبادلات با برخی از همسایگان بهبود یافت. در واقع تعدیل سیاست‌های سخت‌گیرانه، اعلام بسته سیاستی اخیر بانک مرکزی و صدور مجوز برای استفاده از شیوه‌های متنوع (واردات در مقابل صادرات خود و سایر اشخاص) برای بازچرخانی ارز حاصل از صادرات می‌تواند از مهم‌ترین دلایل برای عملکرد مطلوب صادرات در سه ماه اول ۹۸ باشد. این تحولات همچنین نشان می‌دهد که با تسهیل هر چه بیشتر مقررات می‌توان زمینه توسعه هرچه بیشتر صادرات غیرنفتی به‌ویژه به کشورهای همسایه را فراهم کرد.
جمعیت و نیازهای گسترده بازارهای همسایه سبب شده است که سیاست‌گذار تجاری اهداف خود را به سمت افزایش سهم از بازارهای همسایگان متمرکز کند. آمارهای تجاری سه‌ماه منتهی به خرداد امسال نشان می‌دهد که صادرات ایران به همسایه شمال غربی یعنی ترکیه، با جهش قابل ملاحظه‌ای روبه رو شده و نسبت به مدت مشابه سال قبل ۵ برابر شده است. البته با وجود جهش صادراتی مذکور، ترکیه در جایگاه سوم مقاصد صادراتی ایران قرار گرفته و همچنان دو کشور چین و عراق در رده‌های اول و دوم مقاصد صادراتی ایران جای گرفته‌اند.
در این دوره زمانی، صادرات ایران به چین و عراق به ترتیب ۱۸ و ۳۵ درصد رشد داشته است. البته صادرات چشمگیر ایران به عراق که سال گذشته رکورد ۹ میلیارد دلار را ثبت کرد، نیازمند مراقبت‌هایی است که پایدار بماند و دستخوش مخاطرات اقتصادی، تجاری، مقرراتی و سیاسی نشود. همچنان که بازار افغانستان و صادرات سالانه ۶ میلیارد دلاری ایران به آن، توجه ویژه‌ای می‌طلبد و با توسعه مسیرهای حمل‌و نقل افغانستان که دسترسی سهل‌تر این کشور به مسیرهای حمل‌و نقل ترکیبی جاده‌ای-دریایی را به همراه دارد، باید به دنبال تقویت سایر مزیت‌های خود برای سهم خواهی از بازار این همسایه شرقی باشیم.
در عین حال، آمارهای منتشر شده از وضعیت واردات کشور در بهار امسال نیز حاکی از آن است که چین، امارات و ترکیه در جایگاه اول تا سوم مبادی وارداتی ایران قرار گرفته‌اند و هند و آلمان در رده‌های بعدی قرار دارند. یکی از ظرفیت‌های بالقوه‌ای که هنوز به خوبی شکوفا نشده است، ظرفیت صادرات ایران به سوریه است. سوریه را می‌توان یک اقتصاد نوظهور در منطقه خاورمیانه به شمار آورد که پس از جنگ داخلی، روند بازسازی خود را طی می‌کند و در این مدت، متقاضی جدی کالا و خدمات به‌ویژه خدمات فنی و مهندسی است. در این میان، تجربه کشورهای آسیای میانه و استقلالآنها در ۳ دهه گذشته، پیش روی ماست. در آن زمان، ایران در آغاز حرکت‌های خوبی برای نفوذ به بازار این کشورها به نمایش گذاشت ولی در نهایت از دیگر رقبای منطقه‌ای خود عقب ماند. امید که بهره‌گیری از آن تجربه کمک کند تا تجارت ایران و سوریه شتاب خوبی بگیرد.
خوشبختانه شناخت، فعال‌سازی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های صادرات ایران به کشورهای همسایه، تحولات بزرگی در تراز تجاری ایران با این کشورها به دنبال داشته است. تا پیش از شوک ارزی ۱۳۹۱، ایران همواره تراز تجاری منفی با مجموع کشورهای همسایه خود داشت. به این ترتیب ایران به‌عنوان یک کشور مصرف‌کننده منطقه شناخته می‌شد. هر چند مثبت شدن این تراز از سال ۱۳۹۱ شروع شد ولی این عدد در ارقامی پایین نوسان داشت و شکاف عمیقی بین صادرات و واردات منطقه‌ای ایران ثبت نشده بود. اما در یکی دو سال اخیر، شاهد شتابی بزرگ هستیم به گونه‌ای که اکنون فقط تراز ایران و عراق حدود مثبت ۹ میلیارد دلار است و ارقامی نزدیک به ۳ و یک نیز به همکاری‌های تجاری ایران با افغانستان و پاکستان اختصاص دارد. این در حالی است که سرجمع تجارت خارجی ایران با کشورهای همسایه، صرفا با سه کشور امارات، ترکیه و روسیه دارای تراز منفی است که مجموعا به رقمی حدود ۲ میلیارد دلار می‌رسد. فاصله بیش از ۱۰ میلیارد دلاری صادرات منطقه‌ای ایران نسبت به واردات، نشان می‌دهد که ایران به یک تامین‌کننده جدی کالاهای غیرنفتی مورد تقاضای منطقه تبدیل شده است و تثبیت و توسعه این روند می‌تواند هژمونی ایران در آینده بدون نفت را تضمین کند.