آیا توافق‌نامه ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا مسیر ورود به تجارت آزاد ایران را تسهیل می‌کند؟ همانگونه که می‌دانیم یکی از عوامل عدم توسعه صادرات و حضور پررنگ کالاهای ایران در بازار کشورهای اوراسیا، بالا بودن تعرفه‌های گمرکی جهت واردات کالا به این اتحادیه بود که با امضای توافق‌نامه ایجاد یک منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به‌صورت آزمایشی برای یک دوره سه ساله (قابل تمدید) با موافقت کشورهای عضو به تصویب رسید. توافق‌نامه ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا اولین تجربه جدی کشورمان جهت همگرایی اقتصادی با بلوک اقتصادی منطقه‌ای است. این موافقت‌نامه از ۵ آبان ۱۳۹۸ وارد فاز اجرایی شد. بر اساس این موافقت‌نامه ۸۶۲ قلم کالا از دو طرف، مشمول تجارت ترجیحی خواهند شد که ۳۶۰ قلم آن ترجیحات اعطایی ایران به اوراسیا و ۵۰۲ قلم آن ترجیحات اعطایی اوراسیا به ایران است.
براساس اهداف مشخص شده و برنامه‌های پیش رو، پس از مرحله کاهش تعرفه‌های تجاری و با گذشت یک سال از اجرای آن، مذاکرات لازم برای امضای قرارداد تجارت آزاد میان ایران و این اتحادیه آغاز می‌شود و بدیهی است این مهم زمینه‌ساز فرآیند ورود ایران به اتحادیه اوراسیا در یک پروسه زمانی حداکثر ۱۰ ساله خواهد بود. سپس با موفقیت در مذاکرات و احراز شرایط اتحادیه درخصوص تجارت آزاد با کشورهای عضو، به اجرا درخواهد آمد. در حال حاضر پنج کشور روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان عضو اتحادیه اوراسیا هستند، اما این اتحادیه با بیش از ۴۰ کشور و سازمان بین‌المللی برای فعالیت در چارچوب این اتحادیه اعلام آمادگی کرده‌اند. هرچند با توجه به تازه بودن این عضویت هنوز ابعاد تاثیرگذار کار مشخص نیست، اما از آنجا که یکی از راه‌های گسترش همکاری‌های تجاری و اقتصادی دو جانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی، انعقاد موافقت‌نامه‌های ترجیحی و تجارت آزاد با کشورهاست، آنچه اهمیت دارد برداشتن سد مهم پیش روی اجرای توافق‌نامه‌های تجاری منطقه‌ای است. قطعا عقد توافق‌های تجاری زمینه لازم برای مشارکت بنگاه‌های اقتصادی ایرانی را فراهم و همچنین زمینه دسترسی تولید‌کنندگان داخلی را به بازارهای جدید هموارتر می‌سازد.
حال این سوال مطرح می‌شود که این توافق‌نامه چه مزیت‌هایی برای کشورمان خواهد داشت؟ با توجه به تنوع بازار و تنوع منابع موجود درکشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، پیوستن به این اتحادیه یک فرصت قابل‌توجه برای اقتصاد ایران ایجاد کرده است و می‌توان از این طریق بخشی از اثر تحریم‌ها را جبران کرد. در دوران سخت تحریم‌ها، حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا قطعا به دلیل کاهش و حذف تعرفه برای بیش از ۵۰۰ قلم کالا در زمینه‌های مواد غذایی، کشاورزی، محصولات لبنی و پروتئینی، معدنی، دارویی، پوشاک و منسوجات، پلاستیکی، لوازم ورزشی و اسباب‌بازی، فرش و موکت و کفپوش، مواد شوینده، مصالح ساختمانی و غیره از اهمیت بسزایی برخوردار است و این مساله می‌تواند ظرفیت عظیم و قابل‌توجهی را در اختیار اقتصاد کشور قرار دهد تا گامی موثر در جهت توسعه مبادلات تجاری بالاخص صادرات با کشورهای همسایه برداشته شود.
جمهوری اسلامی ایران مسیرهای زمینی، دریایی و هوایی امن‌تری در اختیار دارد و می‌تواند از این ظرفیت جهت توسعه بازارهای مشترک استفاده نماید. در عین حال روسیه به‌عنوان مهم‌ترین کشور عضو این اتحادیه حداقل با ۹ کشور اقیانوس هند و در حدود ۶۸ میلیارد دلار مبادله دارد که این نیز رقم قابل‌توجهی بوده و اهمیت ترانزیتی کریدور شمال - جنوب را بالا می‌برد. در این میان ایران می‌تواند به‌عنوان حلقه اتصالی بین کشورهای اقیانوس هند با روسیه و کشورهای دیگر عضو اوراسیا عمل نموده و در آینده زمینه حضور سرمایه‌گذاران آسیای شرقی و هند را فراهم آورد. حضور این سرمایه‌گذاران برای برخورداری از امتیاز بزرگ کاهش هزینه تولید و قیمت تمام شده محصولات با استفاده از امتیاز ایران در اوراسیا قابل پیش‌بینی است. به‌علاوه در شرایطی که ارزش پول ملی ایران در برابر ارزهای خارجی کاهش پیدا کرده است، کالاهای ساخت ایران می‌توانند با قیمت پایین‌تری در اختیار مشتریان کشورهای اوراسیایی قرار گیرند که این به نوبه خود یک مزیت برای ایران به شمار می‌رود.
مضاف بر این، به تخفیف‌های تعرفه‌ای برای صادرکنندگان ایرانی به کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز می‌توان اشاره کرد. باتوجه به تحریم‌های ناعادلانه آمریکا و از آنجا که اتحادیه اقتصادی اوراسیا با کاهش استفاده از دلار، سهم پرداخت‌های تجاری با ارز ملی را به ۷۰ درصد افزایش داده، می‌توان به کاهش استفاده از دلار در مبادلات تجاری و استفاده از ارز ملی به‌عنوان ارز جایگزین خوش‌بین بود که این اتفاق در شرایط کنونی تحریم، برای تجار ایرانی راهگشا و امیدوار‌کننده است.اما برای تقویت و توسعه تعاملات اقتصادی و تجاری با این اتحادیه باید چه پارامترهایی در نظر گرفته شود؟ متاسفانه در چند سال اخیر اقتصاد ایران با بالا و پایین شدن‌ها و چالش‌های شدید روبه‌رو بوده است ولی ما قویا به این موضوع اعتقاد داریم که توسعه اقتصادی ایران موضوعی دست‌نیافتنی نیست.
امروزه زمان آن رسیده که بخش خصوصی با دولت برای ارتقای اقتصاد کشور و معرفی آن به دنیا همکاری فعالانه داشته باشد. از زمان پیشنهاد تشکیل اتحادیه اوراسیا، کشورهای عضو این اتحادیه از طریق وزارتخانه‌ها، نهادهای دولتی و سازمان‌های بخش خصوصی، گام‌های متعددی را به منظور فراهم آوردن زیر ساخت لازم در ایجاد بازار آزاد و مشترک، یکسان‌سازی خدمات، نیروی کار، تعرفه گمرکی و خدمات حمل و نقل برداشته‌اند. به‌طور کلی استفاده حداکثری از منافع تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به میزان ظرفیت‌سازی‌ها، بسترسازی‌ها و ایجاد زمینه از سوی کشورمان بستگی دارد و همچنین نیازمند توجه به جمیع جوانب موضوع، سیاست‌گذاری‌های مناسب توام با افزایش همکاری‌های بین وزارتخانه‌ای و آماده‌سازی ظرفیت اقتصاد داخلی و انجام برخی اصلاحات اقتصادی است. هر چقدر توجه به جوانب فوق‌الذکر بیشتر باشد، طبیعتا استفاده از ظرفیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز بیشتر میسر خواهد شد. لذا باید به‌دنبال تکمیل چرخه زیرساختی (شبکه تولید صادرات محور، شبکه تامین کالا، شبکه تکمیل زیرساخت حمل‌و‌نقلی و شبکه مدیریت صادرات) بود و از این طریق به تسهیل و روان‌سازی تجارت با کشورهای منطقه مبادرت کرد. در این صورت تجارت آزاد بین ایران و اوراسیا می‌تواند نتایج بهتر و حداکثری به همراه داشته باشد.
ایران با پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا امتیازات گمرکی متنوع و خاصی از کشورهای شمالی دریافت کرده است و این کشورها نیز فرصتی برای حضور در ایران به‌دست آورده‌اند. کشورهای روسیه، ارمنستان، بلاروس و قرقیزستان با ایران بر سر واردات صدها کالا از ایران با تعرفه‌های ترجیحی یا بعضا صفر به توافق رسیده‌اند و این مساله فرصتی تازه برای صادرکنندگان ایرانی برای توسعه بازار خود و رشد صادرات غیرنفتی ایران را فراهم می‌کند. همچنین کشورهای این اتحادیه نیز این امکان را خواهند داشت تا حجم صادرات خود به ایران را تا ۷۵ درصد افزایش دهند. مسلم است ایجاد تسهیلات و حذف قوانین دست و پاگیر برای تجار و سرمایه‌گذاران، یکی از اهداف توافقات دو یا چند‌جانبه برای کشور ماست، بنابراین موافقت‌نامه تعرفه ترجیحی و ایجاد منطقه آزاد تجاری میان ایران و اتحادیه اوراسیا منجر به توسعه روابط اقتصادی ایران و اتحادیه اوراسیا شده و می‌تواند به هاب منطقه‌ای ایران کمک کرده و کریدور شمال - جنوب را تقویت کند.
همچنین ایران به لحاظ داشتن منابع غنی نفت و گاز از یک طرف و به لحاظ جغرافیایی و قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی بین دو دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب و موقعیت ترانزیتی شرق به غرب، مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای عضو اتحادیه است. لذا دسترسی ایران به بازارهای این منطقه علاوه برتحکیم همکاری اقتصادی و توسعه تجارت، فرصت‌های شغلی جدید برای مردم ایران ایجاد می‌کند، همچنین امکان تبادل انرژی با همه کشورهای همسایه فراهم می‌شود. علاوه بر این امکان تسهیل شرایط مشارکت شرکت‌های نفت و گاز روسیه در پروژه‌های واقع در ایران فراهم می‌آید که به طرف ایرانی اجازه می‌دهد تا با موفقیت از نفت و گاز کشور بهره‌برداری کرده و توسط شرکت‌های نفت و گاز داخلی موقعیت خود را در بازارهای حساس انرژی فضای اوراسیا تقویت کند.