توسعه کشاورزی گرفتار مشکلات انباشته گذشته

کشاورزی در سال 1399 همانند شرایط عمومی جامعه وضعیت مناسبی نداشت و سالی پر از استرس و شوک را تجربه کرد؛ به‌طوری‌که امید برای بهبود وضعیت موجود را هر روز کم‌رنگ‌تر از دیروز کرد و شاید بتوان گفت عامل اصلی همه نابسامانی‌ها به دلیل مدیریت ناکارآمد و ناهماهنگ اقتصادی کشور و مسئولیت‌پذیری ناکافی بوده است.

 گرچه اطلاعات مرکز آمار ایران حاکی از آن است که در تابستان 1399 نرخ رشد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی به قیمت ثابت سال 1390 در حدود 2.5 درصد بوده که نسبت به بهار 1399 که دارای رشد منفی 0.1- درصد بوده، نه‌تنها از منفی خارج‌شده بلکه رشد مثبت بالایی داشته است. اما آنچه تولیدکنندگان بخش کشاورزی می‌گویند وضعیت نابسامان قیمت نهاده‌ها و دسترسی به‌موقع به آن‌ها، افزایش سرسام‌آور قیمت ابزار و تجهیزات و نهاده‌های تولیدی است که توان تاب‌آوری در مقابل مشکلات و شوک‌های متعدد به بخش کشاورزی را ضعیف کرده است.

 از طرف دیگر به دلیل تحریم مشکلات عدیده ساختاری اقتصاد ایران و افزایش کسری بودجه دولت، درصد تحقق اعتبار طرح‌های تملک دارایی سرمایه‌ای فصل کشاورزی و منابع طبیعی در سال 1398 در حدود 22.3 درصد بوده است.

به‌عبارتی آنچه در اسناد بودجه با همه کاستی‌های آن نوشته و تصویب می‌شود در عمل به واقعیت نمی‌انجامد و این درصد تحقق پایین تضعیف بخش کشاورزی را به همراه دارد. سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی در سال 1398 (35 هزار میلیارد ریال)، کمتر از نصف آن در سال 1390 (87 میلیارد ریال) بوده است، مواد خوراکی و غذایی به‌شدت متورم شده است و از تورم کالاهای غیرخوراکی و خدمات پیشی گرفته است.

شاخص قیمت خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در بهمن‌ماه 1399 نسبت به ماه قبل 5.3 درصد تورم داشته و نسبت به مدت مشابه سال قبل تورم 67.2 درصد را تجربه کرده و دوازده ماه منتهی به بهمن‌ماه نسبت به دوره مشابه سال قبل 34.7 درصد تورم را ثبت نموده است. روند تورم ماهیانه مواد خوراکی و آشامیدنی را در سال 1399 به تفکیک ماه حاکی از روند نوسانی و رشد مثبت تورم است که بالاترین نرخ تورم ماهانه مربوط به آبان ماه با 13 درصد نرخ تورم هست. در میان اقلام خوراکی بیشترین نرخ تورم ماهانه به قند و شکر و شیرینی‌ها با نرخ تورم ماهیانه 11.7 درصد و بعد از آن سبزیجات با 9.6 درصد و میوه و خشکبار با 6.5 درصد است. نرخ تورم ماهیانه در میان گروه‌های اقلام خوراکی بین 2.2 درصد تا 11.7 درصد در نوسان بوده است.

از طرف دیگر بیشترین تورم خوراکی در بهمن‌ماه 1399 نسبت به مدت مشابه سال قبل مربوط روغن‌ها و چربی‌ها با 99.5 درصد تورم و بعد از آن شیر، پنیر و تخم‌مرغ با 79 درصد و میوه و خشکبار با 88.2 درصد تورم قرار دارد. این ارقام یعنی فاجعه امنیت غذایی برای مردم کشور که نه‌تنها با توجه به کاهش قدرت خرید واقعی مردم به دلیل تورم افسارگسیخته، کوچک شدن سبد غذایی خانوار اتفاق می‌افتد بلکه تورم مواد غذایی مصرف آن را نیز کاهش داده که خطر ناامنی غذایی، سوءتغذیه و گرسنگی را افزایش می‌دهد.

 اطلاعات منتشرشده مرکز آمار ایران تحت عنوان «قیمت فروش محصولات و هزینه خدمات کشاورزی در مناطق روستایی» حاکی از آن است که افزایش هزینه تولید محصولات کشاورزی اتفاق افتاده است که برای نمونه اطلاعات منتشرشده پاییز سال 1399 نسبت مدت مشابه سال قبل نشان از آن دارد که هزینه خدمات ماشینی بخش کشاورزی افزایشی بین 62 درصد تا 105 درصد داشته است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از سه دهه گذشته تاکنون در اثر تخریب جنگل‌های کشور از حدود 18.3 میلیون هکتار به حدود 12.4 میلیون هکتار تقلیل یافته است. براساس گفته مدیرکل دفتر مهندسی و مطالعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در طول سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ سالانه ۱۲ هزار هکتار جنگل در ایران تخریب‌شده است. میزان فرسایش خاک در ایران ۱۶.۷ تن در هکتار است که چهار برابر میانگین جهان است. براساس اطلاعات منتشرشده توسط مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور تا پایان مرداد سال آبی 1399، 72.5 درصد از مساحت حوضه‌های آبریز اصلی کشور، دچار درجات مختلفی از خشک‌سالی بلندمدت (۱۰ ساله) بوده که حدود 32.1 درصد از آن با خشک‌سالی شدید و بسیار شدید (شامل حوضه‌های آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان، فلات مرکزی و مرزی شرق) مواجه هستند. بنابراین می‌توان گفت همچنان ایران در شرایط تداوم خشک‌سالی خفیف تا بسیار شدید بلندمدت قرار دارد. در این میان 39.3 درصد از مساحت کل کشور نیز در معرض خشک‌سالی کوتاه‌مدت (۱۲ ماهه) قرار دارد. شیوع ویروس کووید-19 زنجیره ارزش مواد غذایی را مختل نموده است و... همه آمارها نشان از آن دارد که حال بخش کشاورزی خوب نیست و با «انباشت مشکلات» روبروست.

چشم‌انداز کشاورزی ایران در سال 1400 با مشکلات انباشت شده انتظار بهبودی تصور نمی‌شود مگر مسئله تحریم حل شود، FATF پذیرفته شود، سرمایه‌گذاری افزایش یابد، سرمایه اجتماعی به‌خصوص اعتماد و اطمینان به دولت افزایش یابد، حکمرانی خوب حاکم شود و ... تا بتوان انتظار داشت بخش کشاورزی بتواند در مسیر توسعه قرار گیرد.