یکی از عوامل کلیدی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در یک کشور، قیمت حامل‌های انرژی شامل برق و گاز است. از همین رو در این یادداشت به اهمیت قیمت برق به عنوان پیش‌نیاز توسعه نیروگاه‌های خورشیدی اشاره کرده و نشان می‌دهیم که بدون واقعی کردن قیمت برق و گاز، رسیدن به اهدافی همچون ۱۰ هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر به‌هیچ وجه امکان‌پذیر نخواهد بود.
اگر به کشورهایی که نیروگاه‌های خورشیدی در آنها توسعه پیدا کرده، نگاهی داشته باشیم، مشخص می‌شود از یک طرف، تعرفه برق مشترکان خانگی به‌تدریج افزایش پیدا کرده (یارانه انرژی کم شده) و از طرف دیگر قیمت تجهیزات نیروگاه‌های خورشیدی و به تبع آن قیمت تمام شده برق خورشیدی خانگی به مرور کاهش پیدا کرده است. این دو شاخص در یک نقطه (در یک زمان) به‌هم رسیده‌اند که به آن، «نقطه برابری شبکه» گفته می‌شود. از این رو در ژاپن، نقطه برابری شبکه برای مشترکان خانگی در حدود سال 2014، در چین حدود سال 2017 و در آلمان نیز حدود سال 2011 اتفاق افتاده است.
قبل از نقطه برابری شبکه
در هر کدام از این کشورها، قبل از اینکه به نقطه برابری شبکه برسیم، قیمت تمام شده برق خورشیدی خانگی گران‌تر از تعرفه برق شبکه بوده است. بنابراین برای مشترک خانگی به‌صرفه نخواهد بود که نیروگاه خورشیدی نصب کرده و برق خورشیدی را در خانه مصرف کند. از این رو دولت‌ها در این کشورها سیستم خرید تضمینی برق خورشیدی راه‌اندازی کرده‌اند تا تمام برق خورشیدی را با قیمت مناسب خریداری کرده و مشترکان خانگی نیز برای مصارف خود کماکان از برق شبکه استفاده کنند که در ایران نیز تاکنون به همین منوال اتفاق افتاده است.
با توجه به گران‌تر بودن نرخ خرید تضمینی برق تجدیدپذیرها نسبت به تعرفه برق شبکه، دولت‌ها باید این مابهالتفاوت را از محلی تامین کنند. در ایران و بعضی کشورهای دیگر، این مابهالتفاوت از محل عوارض روی قبوض برق تامین شده است (10 درصد عوارض برق در ایران). در بعضی کشورها مانند ایران این مابهالتفاوت به میزانی است که کشور را برای پرداخت خرید تضمینی نیروگاه‌ها دچار کسری بودجه و نهایتا دچار چالش کرده است. از همین رو تا زمانی که قیمت برق در این کشورها واقعی نشود، این کسری بودجه ادامه خواهد یافت.
بعد از نقطه برابری شبکه
وقتی در یک کشور تعرفه برق مشترکان خانگی به مرور افزایش و قیمت برق خورشیدی به مرور کاهش می‌یابد، این دو شاخص در یک نقطه به‌هم رسیده و کشور به نقطه برابری شبکه می‌رسد. از این زمان به بعد، برای مردم به صرفه خواهد بود که نیروگاه خورشیدی خانگی روی سقف خانه‌های خود نصب کنند و برق آن را در خانه (به‌صورت خودتامین) مصرف کنند. از این زمان به بعد، دیگر نیاز به سیستم خرید تضمینی نیست. (البته برای خرید مازاد برق خورشیدی در روز یا تهاتر برق خورشیدی و برق مصرفی، هنوز خرید تضمینی نیاز است، ولی بسیار محدودتر می‌شود.) به عبارتی می‌توان گفت نقطه برابری شبکه، نقطه رهایی و استقلال انرژی‌های تجدیدپذیر از حمایت‌های دولت است.
وضعیت ایران روی نمودار برابری شبکه
برای اینکه وضعیت ایران را مشخص کنیم، ابتدا باید به دو سوال پاسخ دهیم. سوال اول اینکه قیمت تمام شده برق خورشیدی خانگی چقدر است؟ با یک مثال شروع می‌کنیم. هزینه سرمایه‌گذاری یک نیروگاه خورشیدی خانگی در ایران حدود 100 میلیون تومان است. وقتی یک خانه‌دار، نیروگاه خورشیدی روی سقف خانه خود نصب می‌کند، این نیروگاه برای 20 سال برق تولید می‌کند. با یک محاسبه اقتصادی می‌توان قیمت تراز شده برق خورشیدی را به‌دست آورد. در این یادداشت برای ساده‌سازی فرض می‌کنیم که قیمت تمام شده برق خورشیدی خانگی برابر با نرخ خرید تضمینی برق خورشیدی خانگی یعنی همان یک هزار و 456 تومان به‌ازای هر کیلووات ساعت مصوب وزارت نیرو است.
اکنون سوال دیگری مطرح می‌شود و آن اینکه تعرفه برق مشترکان خانگی در ایران چقدر است؟
تعرفه برق مشترکان خانگی تا فاصله 100 کیلووات ساعت در ماه، برابر 91 تومان، فاصله 100 تا 200 کیلووات ساعت در ماه نیز برابر 106 تومان است. این میزان به‌صورت پلکانی بیشتر شده تا جایی که برای فاصله بیشتر از 600 کیلووات ساعت در ماه به 653 تومان رسیده و سپس روی 653 تومان ثابت مانده است. البته این تعرفه در سال جاری برابر با تعرفه متوسط تجدیدپذیر، 820 تومان در نظر گرفته شد.
البته نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که وقتی دو شاخص را روی نمودار می‌بریم، هنوز فاصله زیادی بین بیشترین تعرفه برق مشترکان خانگی (820 تومان) و قیمت تمام شده برق خورشیدی خانگی در ایران (1456 تومان) وجود دارد.
سه مسیر برای رسیدن به نقطه برابری شبکه
سه مسیر برای رسیدن دو شاخص تعرفه برق شبکه خانگی و قیمت تمام شده برق خورشیدی خانگی به یکدیگر وجود دارد. مسیر اول این است که در سال آینده توانیر تعرفه برق مشترکان خانگی بسیار پرمصرف را برابر با نرخ خرید تضمینی خورشیدی کوچک مقیاس (برابر 1456 تومان به‌ازای هر کیلووات ساعت) تعیین کند. مسیر دوم مربوط به قانون مانع‌زدایی از صنعت برق است که در آن برای مشترکان پرمصرف (بیش از دو برابر الگوی مصرف) تعرفه برق به نرخ خرید تضمینی برق تجدیدپذیر مقیاس کوچک در نظر گرفته شود. مسیر سوم مربوط به بند (ی) تبصره 8 قانون بودجه 1400 است. در آیین‌نامه این قانون که اکنون در هیات وزیران در حال تصویب است، تعرفه برق مشترکان پرمصرف بر اساس الگوی پلکانی اصلاح می‌شود و به قیمت برق واقعی نزدیک می‌شود.
اجرای سه مورد فوق، این امیدواری را ایجاد می‌کند که مسیر توسعه نیروگاه‌های خورشیدی در ایران در صورت واقعی شدن قیمت برق برای برخی مشترکان، تا حدودی هموار شود.