مدیریت حوزه آب، نیازمند تدوین نقشه راه جامع

رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در یادداشتی به مناسبت «روز ملی آب»، از وجود ابرچالش بحران آب در کشور و روند رو به گسترش این بحران گفته و تاکید کرده که هیچ تردیدی برای اصلاح رویکردهای مدیریتی بخش آب کشور وجود ندارد.

به‌گفته باید موانع موجود در مدیریت پایدار منابع آب را برطرف کرد و در مسیر مدیریت پایدار منابع آب کشور گام برداشت و یا هزینه سنگین مدیریت ناپایدار، خسارات و ضایعات جبران‌ناپذیر و ویرانگر پس از آن را در آینده پرداخت کرد.

رئیس اتاق ایران در این یادداشت از سه پیش‌شرطی گفته که توجه به آن باعث رفع بحران آب خواهد شد.

متن کامل یادداشت رئیس اتاق ایران به شرح زیر است: 

سال 1394 و در دوره ریاست آقای مهندس جلالپور، عضویت در شورای جهانی آب از طرف مرکز به ریاست اتاق ایران پیشنهاد شد. پس از طی مراحل قانونی، شخصیت حقوقی رئیس اتاق ایران عضو شورای جهانی آب شد.

پس از عضویت در شورای جهانی آب، مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در راستای مسئولیت اجتماعی-اجرایی خود و آگاهی اذهان عمومی در مورد مسئله آب کشور، ابتکار پایه‌گذاری و برگزاری مراسم سالانه بزرگداشت روز ملی آب را ارائه کرده است.

در برگزاری این مراسم و تعیین تاریخ این رویداد، از طرفی در سنت‌های کهن و قدیمی نیاکانمان کنکاش شد و آیین باشکوه «نوروز آب‌ها» که ایرانیان باستان هر ساله در روز 13 اسفند به کنار چشمه‌ها و رودها می‌رفتند و با برپا کردن مراسم خاصی، عطر و گلاب در آب‌ها می‌افشاندند، مد نظر قرار گرفت. از طرف دیگر با توجه به مصادف‌شدن «روز جهانی آب«با 2 فروردین (22 مارس) و تعطیلات نوروز در نهایت روز 13 اسفند برای برگزاری همایش بزرگداشت روز ملی آب انتخاب شد.

دبیرخانه همایش بزرگداشت روز ملی آب از سال 1394 با شعار ملی «نجات آب، ضرورت ملی، رسالت جهانی» در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران آغاز به کار کرد که سازمان‌های دیگر از جمله شرکت مدیریت منابع آب، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، دفتر آب و خاک جهاد کشاورزی، بخش مراتع و آبخوانداری سازمان جنگل‌ها و مراتع، دفتر آب و خاک و مشارکت‌های مردمی سازمان محیط‌زیست و شبکهٔ سازمان‌های مردم‌نهاد، سازمان آموزش و پرورش، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، سازمان نقشه برداری کشور و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و برخی از سازمان‌های بین‌المللی از جمله دفتر فائو در ایران، دفتر منطقه‌ای و کمیسیون ملی یونسکو نیز با دبیرخانه همکاری داشتند. به منظور انطباق روز ملی با روز جهانی محورهای همایش هر ساله متناسب با شعار روز جهانی آب انتخاب می‌شود که از سال 1394 (2016) به ترتیب محورهای «آب و اشتغال»، «پساب‌ها» (2017)، «آب و طبیعت» (2018)، «آب برای همه» (2019)، «تغییر اقلیم» (2020) و «ارزش آب» (2021) انتخاب شده و امسال نیز (2022)، «آب زیرزمینی» در نظر گرفته شده است.

آب‌های زیرزمینی بزرگ‌ترین منابع آب شیرین جهان بوده و برای حیات انسانی و همچنین توسعه اقتصادی در مناطق خشک و نیمه‌خشک همانند ایران ضروری هستند. حدود 2 میلیارد نفر از مردم جهان، تعداد زیادی از کشاورزان و صاحبان صنایع برای تأمین آب مورد نیاز خود به منابع آب زیرزمینی وابسته‌اند. در ایران، 54 درصد از برداشت‌ها برای مصارف اقتصادی و شرب از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.

در پی اضافه برداشت‌های انجام‌شده از آب‌های زیرزمینی، این منابع حیاتی در بسیاری از مناطق جهان، از جمله استرالیا، خاورمیانه، چین، ایالات متحده آمریکا، هند، آفریقای شمالی و جنوب اروپا با افت تراز مواجه شده‌اند. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی منجر به کاهش آبدهی چاه‌ها و افزایش هزینه‌های پمپاژ، کاهش کیفیت آب، خشک شدن تالاب‌ها، فرونشست زمین، و دیگر اثرات منفی بر روی محیط‌زیست و اثرات اجتماعی شده است. کشور ایران نیز از این امر مستثنی نبوده و برداشت بی‌رویه آب از آب‌های زیرزمینی از مسائل اساسی کشور در بخش آب به‌شمار می‌آید. وابستگی شدید اغلب مناطق ایران به منابع آب زیرزمینی، رشد جمعیت و رشد روزافزون تقاضای منابع آب، برداشت بی‌رویه و بیش از توان ظرفیت مخازن آب زیرزمینی از یک طرف و وضعیت اقلیمی و جغرافیایی کشور و وقوع خکسالی‌های پی در پی و پدیده تغییر اقلیم از طرف دیگر باعث شده است طی دهه‌های گذشته فشار زیادی بر آبخوان‌های آب زیرزمینی وارد شود؛ به‌طوری‌که تعداد چاه‌های محفوره از سال 1350 تاکنون حدود 18 برابر و از 47 هزار حلقه به 849 هزار حلقه افزایش یابد که در حال حاضر حدود 42 درصد از چاه‌های حفر شده غیرمجاز است.

حفر بی‌رویه چاه‌ها، منجر به برداشت و تخلیه بیش از 135 میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی و همچنین افزایش تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از 22 دشت در سال 1345 به 410 دشت (از مجموع 609 دشت) در حال حاضر شده است. یکی از اثرات شوم این اضافه برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، بروز پدیده فرونشت آبخوان است. براساس بررسی‌ها، احتمال فرونشست در آبخوان‌های استان‌های همدان، خراسان رضوی، کرمان، تهران، اصفهان و اراک بیشتر از سایر استان‌ها می‌باشد. فرونشست زمین، بسیاری از زیرساخت‌های حیاتی کشور را تهدید می‌کند و می‌تواند منجر به خسارت‌های اقتصادی، حیاتی و اجتماعی گسترده‌ای شده و پایداری سرزمین را تهدید کند.

با بررسی روند تحولات قانونی بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی مشخص می‌شود که به‌تدریج دخالت و اختیارات دولت در اعمال حاکمیت و نظارت بر منابع آب زیرزمینی گسترش یافته است؛ اما تمهیدات حقوقی و احکام و قوانین صادر شده در این زمینه و تورم قوانین و دستورالعمل‌ها، تا امروز نتوانسته‌اند مانع روند برداشت از مخازن ارزشمند آب زیرزمینی ایران شوند. با توجه به اینکه در حال‌حاضر مالکیت منابع آب زیرزمینی در اختیار صادرکننده مجوز بهره‌برداری قرار دارد و به وضوح رانت‌های اقتصادی به این حوزه وارد شده است، دیگر نمی‌توان تصویب قانون را راه‌حلی برای صیانت از باقی‌مانده آب‌های زیرزمینی در فلات ایران و جلوگیری از دست‌درازی بیشتر به این منابع با ارزش، دانست.

وجود ابرچالش بحران آب در کشور و روند رو به گسترش این بحران در کشور، هیچ تردیدی را برای اصلاح رویکردهای مدیریتی بخش آب کشور باقی نگذاشته است. اگرچه برنامه‌ها و راهکارهای مختلفی برای مدیریت این بحران تدوین و یا اجرایی شده‌اند، اما شواهد موجود حکایت از ناکافی بودن و یا اثربخشی اندک آن‌ها دارد. پروژه‌های تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی مصوب سال 1393 شورای عالی آب کشور و عدم اثربخشی آن‌ها به استناد گزارش‌ها، شاهدی بر این ادعاست. از جمله دلایل این امر، ساختار نامناسب و نامطلوب تدبیر و حکمرانی آب، حاکمیت بیش از نیم قرن مدیریت دولتی، نگرش‌های نادرست منطقه‌ای، بخشی و محلی و عدم مشارکت بهره‌بردارن و بخش خصوصی در تصمیم‌گیری‌ها و مدیریت و فقدان یک برنامه منسجم و نظام‌مند ملی مبتنی بر واقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی کشور است.

با توجه به پیچیدگی‌های موجود در مسائل مربوط به آب، به‌کارگیری یک راه‌حل به تنهایی نمی‌تواند برای رویارویی با چالش آب مؤثر باشد و به این منظور، لازم است مجموعه‌ای از راهکارها مانند: بازتخصیص هوشمندانه و تدریجی آب برای کلیه بخش‌های مصرف، تخصیص آب صرفه‌جویی شده به محیط زیست، توجه به ردپای آب، تحویل آب بر اساس آب قابل برنامه‌ریزی و متناسب با ظرفیت‌های اکولوژیکی، تمرکز بر افزایش بهره‌وری آب در کلیه بخش‌های مصرف، کاهش ضایعات، تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، اصلاح ساختار آب بر مبنای استقرار نظام تدبیر مناسب آب و فعال‌سازی دیپلماسی آب است. نکته مهم متوقف‌کردن فوری تمام طرح‌های سرمایه‌گذاری نیمه‌تمامی است که منابع آبی در دشت‌های بحرانی را تحت فشار بیشتری قرار می‌دهد.

اثربخشی هرچه بیشتر راهکارها از طریق مشارکت همگانی میسر خواهد بود. شاید به کارگیری برخی از این راهکارها و همچنین ایجاد تغییرات در سیستم فعلی مدیریت آب در کوتاه مدت هزینه‌بر بنظر برسد، ولی باید در نظر داشت که اثرات منفی دراز مدت عدم بکارگیری آن‌ها بسیار بیشتر خواهد بود. بنابراین، یا باید موانع موجود در مدیریت پایدار منابع آب را برطرف کرد و در مسیر مدیریت پایدار منابع آب کشور گام برداشت و یا هزینه سنگین مدیریت ناپایدار، خسارات و ضایعات جبران‌ناپذیر و ویرانگر پس از آن را در آینده پرداخت کرد.

 لیکن فارغ‌آمدن از بحران آب کشور، سه پیش‌شرط به شرح ذیل دارد:

1-وجود یک نقشه راه جامع که مورد وفاق عمومی اعم از مسئولان، ذی‌نفعان، خبرگان و دلسوزان که در آن نقش همه گروه‌ها بطور شفاف تعیین شده باشد.

2-توجه به زمان و پرهیز از به کارگیری راهکارهای تکراری و تکرار اشتباهات گذشته: لازم است راهکارهای درست مبتنی بر آسیب‌شناسی دقیق و نگاه سیستماتیک به همه بخش‌های مؤثر در آب (همان‌گونه که مطرح شد بسیاری از مسائل بخش آب مربوط به خارج از این بخش است) شناسایی شده و به درستی نیز اجرا شوند.

3-وجود اراده کافی در سطح نهادهای مرتبط از یکطرف و در سطح ملی از طرف دیگر.

این همایش هر ساله از نظرات مفید و سازنده کلیه گروه‌های اثرگذار و اثرپذیر در حوزه آب، در کنار فرهیختگان داخلی و خارجی بهره‌مند می‌گردد. از جمله می‌توان به پیام ریاست محترم جمهور، ریاست محترم مجلس شورای اسلامی، رئیس محترم شورای جهانی آب، نماینده محترم فائو در ایران، دبیر کل محترم یونسکو و ... در سال‌های برگزاری این همایش اشاره کرد.

از برنامه‌ها و اقدامات مهم این همایش، معرفی چهره‌های خدمتگزار به آب کشور است که در راستای ارتقای مدیریت منابع آب در طول یک‌سال گذشته اقدامات ارزنده‌ای انجام داده‌اند. انتخاب این چهره‌ها با شناسایی افراد مؤثر در طول یکسال گذشته از بین خبرگان، دانشگاهیان، کشاورزان، صنعت‌گران، خیرین، چهره‌های فرهنگی و هنری صورت گرفته که پس از تأیید کارگروه داوری نهایی می‌گردد. اتاق ایران در تلاش است ضمن تشویق و تقدیر از این خدمتگزاران و با اشاعه فرهنگ استفاده بهینه از آب در جامعه، زمینه بکارگیری از خدمات ارزشمند آن‌ها را فراهم کند. این حرکت اثرگذار از اولین سال برگزاری همایش تاکنون ادامه داشته و بعنوان برندی برای اتاق ایران شناخته شده است. بررسی‌ها نشان داده است که بروندادهای این همایش تا کنون اثرات مثبتی در اذهان عمومی خاص ذینفعان و ذیمدخلان آب کشور داشته است.

اهداف و دستاوردهای همایش بزرگداشت روز ملی آب به طور خلاصه عبارت‌اند از:

1-شناسایی خلاقیت‌ها، ابتکارات و نوآوری‌ها در راستای ارتقای مدیریت منابع آب در طول یکسال گذشته

2-شناسایی، معرفی و قدردانی از پیشگامان و چهره‌های خدمتگزار آب در صنوف مختلف فرهنگی، هنری، علمی و در سطوح ملی، مردمی، نهادهای مدنی و سازمان‌های مردم نهاد (NGO ها) و حکومتی

3-تقویت روحیه امید نسبت به امکان‌پذیربودن رفع بحران آب با توجه به راهبردهای موجود و قابل دستیابی

4-تشریح و تببینِ لزوم حضور متوازن تمام صنوف و اقشار مردمی و دولتی، علمی و اجتماعی در فضای پویایِ حرکت به سمت مدیریت بحران آب کشور.

خوشبختانه، نتایج و دستاوردهای همایش‌های ادواری روز ملی آب، مورد استقبال علاقمندان، ذی‌نفعان، دلسوزان و دل‌های نگران آب کشور قرار گرفته است. امید آنکه با تداوم و تقویت اینگونه اقدامات شامل اطلاع‌رسانی، پیگیری و هشدارها، اراده فراگیر و کافی برای غلبه بر شرایط دشوار آب کشور هر چه زودتر بوجود آید.