جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا در ۷ فوریه ۲۰۲۳ در مقابل اعضای مجلسین سنا و نمایندگان و مقامات لشکری و کشوری، نطق مهم و سالانه موسوم به وضعیت اتحادیه (state of union) را ایراد کرد. این نطق هم به لحاظ محتوا و هم از زاویه اجرا، حائز اهمیت بود و با واکنش‌های متعددی در زمان سخنرانی و مخصوصاً بعد از انجام آن در داخل و خارج آمریکا روبه‌رو شد. اغراق نیست اگر بیان شود که این نطق مهم‌ترین نطق بایدن در بیش از دو سالی است که مسئولیت امور اجرایی ایالات‌متحده را به عهده دارد.
این نطق را چگونه می‌توان از جهت محتوا، فضای سیاسی و معنا و مفهوم آن مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار داد؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید جایگاه نطق وضعیت اتحادیه را در متن تاریخی و سیاسی آمریکا مخصوصاً با در نظر گرفتن جنبه نمادین آن مورد بررسی قرار داد. ثانیاً باید دید که بایدن چه گفت و با چه واکنشی از ناحیه مخالفان روبه‌رو شد و سرانجام معنی آن را در ترازوی زمان، مکان و موقعیت کنونی مورد سنجش قرار داد.
جنبه‌های نمادین: نطق وضعیت اتحادیه را بدون در نظر گرفتن قانون اساسی آمریکا و ساختار حقوقی و تشکیلاتی آن کشور نمی‌توان فهم کرد. قانون اساسی آمریکا که بر پایه تفکیک قوا و نظارت قوه مقننه بر قوه مجریه شکل گرفته، در ماده دوم خود، رئیس‌جمهور را موظف می‌کند که هر از چندی، کنگره را در جریان وضعیت اتحادیه یا به بیان روشن‌تر وضعیت عمومی کشور قرار دهد.
اولین گزارش توسط جرج واشنگتن در ۱۷۹۰ به کنگره در نیویورک که در آن زمان پایتخت موقت بود، ارائه شد. این گزارش برای بیش از یک قرن به‌صورت کتبی توسط رئیس‌جمهور به کنگره ارائه می‌شد. از ۱۹۱۳ به بعد با ریاست‌جمهوری ویلسون این گزارش به حالت شفاهی و به‌صورت ایراد نطق درآمد و از آن مقطع زمانی به بعد وضعیت اتحادیه معمولاً در ماه‌های ژانویه یا فوریه (دی و بهمن) در قالب یک مراسم بسیار تشریفاتی و با پروتکل خاص ارائه می‌شود. باید تأکید کرد که تشریفات و پروتکل بخش جدانشدنی از سیاست در همه سطوح است و جنبه‌های نمادین مراسم سیاسی، بعضاً بیش از محتوا، اهمیت پیدا می‌کنند. در ایالات‌متحده دو مراسم، نماد ماهیت و وضعیت ساختار و عملکرد سیاسی این کشور محسوب می‌شوند.
یکی مراسم افتتاح و آغاز ریاست‌جمهوری جدید است که ازنظر متخصصان امور آمریکا، نماد و مظهر قدرت دموکراسی این کشور، در انتقال آرام و با شکوه قدرت اجرایی است و دوم همین نطق وضعیت اتحادیه است که در طی روزگار، پروتکل ریز، جزئی و در همین حال حساب‌شده در چگونگی ورود به کنگره، جایگاه و نحوه نشستن، تعداد میهمانان و نحوه خطاب کردن افراد پیدا کرده است.
برگزاری این مراسم نماد پویایی و وحدت سیستم سیاسی و درعین‌حال پاسخگو بودن رئیس‌جمهور به کنگره و مردم است. جالب آنکه وضعیت اتحادیه تنها در سطح فدرال و ملی برگزار نمی‌شود و در سطح ایالت‌ها هم حکمران ایالتی وضعیت ایالت را به مجلس قانون‌گذاری ایالتی به‌صورت سالانه گزارش می‌کند و باز باید گفت در سطح شهرها نیز این مراسم با نطق وضعیت شهر، بعضاً برگزار می‌شود. تولید هیجان ملی، ایالتی و محلی بخشی از این مراسم است و سیاست و تولید هیجان پیوند ناگسستنی با یکدیگر دارند.
تولید هیجان، در ضمن ایراد سخنرانی، با کف زدن‌های طرفداران مسئول اجرایی حاکم و بعضاً با هو کردن‌ها و انتقاد یا سکوت مخالفان در زمان تأیید توسط هواداران، فضای سیاسی را رنگین و نمایشی می‌کند. نطق وضعیت اتحادیه، در حقیقت یک تئاتر سیاسی است که در سطح ملی، هنرپیشه‌محوری رئیس‌جمهور را به نمایش می‌گذارد. او علاوه بر محتوا باید بتواند با تسلط بر هنرهای نمایشی سرگرمی سیاسی مهم و باشکوه را به‌خوبی اداره کند. بایدن هشتادساله در نظر کارشناسان، اجرای موفقیت‌آمیزی داشت؛ ولی باید ببینیم که چه گفت.
گفته‌ها و واکنش‌ها: نطق نسبتاً طولانی بایدن که مملو از داده‌ها و آمار و ارقام بود، درواقع، بر دفاع از عملکرد دوساله دولت او استوار بود و اینکه او باید کار را تمام کند. او بارها از ترجیع‌بند «Lets Finish the Job» (بیایید کار را به اتمام برسانیم) استفاده کرد. تمرکز او، بر حل بحران‌های داخلی آمریکا، ازجمله گذر از ابربحران کووید که او گفت جان بیش از یک‌میلیون آمریکایی را گرفت و گذر از شرایط اقتصادی ناگوار و رسیدن به وضعیت با ثبات و تولید میلیون‌ها شغل و عبور از فاجعه مورد تخریب قرار دادن نهادهای دموکراتیک توسط طرفداران رئیس‌جمهور سابق بود؛ اما در ورای آمار و ارقام، سه پایه اصلی را می‌توان در سخنرانی وی و همچنین ارجاع او به افرادی که به‌طور خاص دعوت شده بودند و او از آنها می‌خواست که بلند شوند تا دیگران آنها را ببینند، ازجمله همسر پیر نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان سابق که مورد حمله تروریستی راست‌های افراطی قرار گرفته بود یا سفیر اوکراین در آمریکا که زنی میان‌سال است، مورد شناسایی قرار داد.
پایه اول، اندیشه سیاسی است. حرف او این بود که آمریکا، تنها کشوری است که بر اساس ایده بنا شده و آن ایده برابری، دموکراسی و تنوع است. او مانور قابل‌ملاحظه‌ای در این خصوص انجام داد. تأکید بر این اندیشه سیاسی هم از بعد داخلی مورد حمله قرار دادن مخالفان حائز اهمیت بود، هم ازنظر جهانی. پایه دوم تأکید بر وضعیت روبه‌جلوی اقتصادی و اجتماعی و درواقع روشن کردن چارچوب اقتصاد سیاسی بود. او با تأکید بر کاپیتالیسم و نام بردن از خود به‌عنوان «کاپیتالیست» لزوم رقابت در اقتصاد کاپیتالیستی را مورد تأکید قرار داد و گفت: کاپیتالیسم بدون رقابت، اخاذی و سر گردنه چاپیدن مردم است. در این راستا او به مالیات بر کمپانی‌های بزرگ بسیار پرداخت و نقش طبقه متوسط را برجسته کرد.
او همچنین به سیاست‌های سوسیال دموکراسی، لزوم توجه به تأمین اجتماعی، پرداخته و جمهوری‌خواهان را متهم کرد که می‌خواهند در مسیر برنامه‌های مربوطه اخلال ایجاد کنند که با واکنش آنها روبه‌رو شد و حتی برخی او را دروغ‌پرداز خطاب کردند؛ اما پایه سوم، ظرفیت‌های ایالات‌متحده بود. در این بعد او با ترکیبی از روانشناسی سیاسی و چارچوب‌های مدیریتی روشن کرد که آمریکا ظرفیت بازسازی دارد و خود را در سطح ملی بازساخته و در سطح جهانی، توانسته است بحران‌ها را مدیریت و اتحادها را شکل دهد.
درواقع بازگرداندن غرور و احساس افتخار داخلی و بین‌المللی، مخصوصاً با تأکید بر بازسازی اقتصاد ملی و مقابله با روسیه در احیا و توان‌بخشی ناتو و وحدت غرب و ظرفیت رقابت با چین، محورهای او در این عرصه بود. حجم اندکی از صحبت او به سیاست خارجی اختصاص پیدا کرد و بعد از سال‌ها که تقریباً نام ایران، جزئی از نطق‌های وضعیت اتحادیه روسای‌جمهور پیشین شده بود، نامی از آن برده نشد. جالب است که طبق سنت‌های سیاسی آمریکا، حزب مخالف، در پاسخ به این نطق واکنش نشان داده و امسال خانم سارا هاکبی ساندرس که به‌عنوان حکمران جمهوری‌خواه ایالت آرکانزاس، انتخاب شده پاسخ دموکرات‌ها را داد. او که از طرفداران سرسخت ترامپ و از دستیاران او بود، از ایران نام برد.
واکنش جمهوری‌خواهان به نطق بایدن، اولاً ازنظر فلسفه سیاسی حائز اهمیت است. آنها بایدن را متهم کردند که آزادی را محدود و سیاست چپ‌گرایانه را دنبال کرده است. خانم حکمران آرکانزاس گفت که بایدن بازتاب چپ رادیکال و در فضای جنگ فرهنگی لیبرال‌ها علیه ارزش‌های آمریکایی حرکت کرده و موقعیت آمریکا در جهان را به خطر انداخته است. اما ورای این کنش و واکنش‌ها به نطق بایدن، باید دید معنای این مراسم و سخنان در متن سیاست آمریکا چیست؟
معنی‌ها: نطق بایدن دو معنای روشن دارد. یکی آنکه دموکرات‌ها می‌خواهند بگویند که نجات‌بخش آمریکا از فاجعه ترامپ و طرفداران او بوده‌اند و کارنامه آنها در این زمینه نه فقط خوب، بلکه درخشان است. اما معنای دوم آغاز دور جدید مبارزات انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ (۱۴۰۳) است. نطق بایدن جدی‌ترین نطق انتخاباتی است و جالب آنکه پاسخ جمهوری‌خواهان نیز دستور کار آنها در مبارزات انتخاباتی را نشان می‌دهد. خانم ساندرس در مقایسه‌ای جالب گفته که بایدن هشتاد ساله است و من چهل ساله‌ام. او بدون نام بردن از ترامپ، آن‌چنان با حرارت از رئیس‌جمهور سابق صحبت کرد که مشابهی نمی‌توان برای آن یافت. مبارزه انتخاباتی برای ریاست جمهوری ۲۰۲۴ نه فقط آغاز شده، بلکه شدت یافته است.
آیا بایدن و ترامپ دوباره روبه‌روی هم قرار می‌گیرند؟ آیا آنها جای خود را به دو نامزد جوان‌تر خواهند داد؟ جواب هرچه باشد، درگیری درباره دو اندیشه سیاسی، دو روش سیاسی و نحوه مدیریت سیاسی جامعه آمریکا در داخل و اداره مسائل بین‌المللی در کانون پویایی‌های سیاسی آمریکا قرار داشته است و دارد.