استان خراسان رضوی با برخورداری از موقعیت جغرافیایی خاص و قرار گرفتن در مجاورت مرزهای شرقی کشور، از جمله افغانستان و ترکمنستان و نزدیکی به بازارهای آسیای میانه و منطقه اوراسیا، دارای ظرفیت‌هایی ارزشمند برای توسعه تجارت خارجی است. وجود این مزیت‌های جغرافیایی، همراه با زیرساخت‌های تولیدی و صنعتی متنوع، این استان را در جایگاهی قرار داده است که می‌تواند در تقویت پیوندهای تجاری فرامرزی و افزایش سهم ایران در مبادلات منطقه‌ای نقش مؤثری ایفا کند. بهره‌برداری هدفمند از این قابلیت‌ها در گرو تدوین سیاست‌های هماهنگ، ارتقای زیرساخت‌ها و حمایت مؤثر از فعالان اقتصادی در سطح استان و کشور خواهد بود.
یادآوری جایگاه جغرافیایی و ژئو‌اکونومیک خراسان رضوی
خراسان رضوی با برخورداری از مرز مشترک با کشور افغانستان (در مرز دوغارون – اسلام‌قلعه) و دسترسی مناسب به کشورهای آسیای مرکزی از جمله ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان و قزاقستان، از جایگاهی بی‌بدیل در نقشه ژئو‌اکونومیک ایران بهره‌مند است. مرز دوغارون، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مرزهای رسمی ایران نه‌تنها نقش پُررنگی در صادرات کالاهای ایرانی به افغانستان دارد، بلکه در آینده می‌تواند به نقطه اتصال شبکه ترانزیتی ایران به چین و آسیای مرکزی از طریق کریدور شمال-جنوب و ابتکار کمربند و راه (BRI) بدل شود.
از سوی دیگر، استان خراسان رضوی تاکنون توانسته بستر تعاملات تجاری سازنده‌ای را در سطح منطقه‌ای فراهم آورد؛ به‌گونه‌ای که در سال گذشته، سه کشور از حوزه آسیای میانه در زمره پنج مقصد نخست صادرات کالاهای این استان قرار گرفته‌اند. این امر گویای شکل‌گیری پیوندهای اقتصادی مؤثر و رو به توسعه میان خراسان رضوی و بازارهای منطقه‌ای است.
مروری بر ظرفیت‌های صادراتی خراسان رضوی
استان خراسان رضوی با برخورداری از تنوع اقلیمی کم‌نظیر، منابع طبیعی غنی و زیرساخت‌های صنعتی گسترده از جایگاهی ممتاز در نقشه اقتصادی کشور برخوردار است. این مؤلفه‌ها، در کنار موقعیت جغرافیایی راهبردی استان، بستر شکل‌گیری ظرفیت‌های متنوع و قابل اتکایی برای توسعه صادرات کالاهای تولیدی این استان را فراهم ساخته‌اند. نگاهی به مزیت‌های صادراتی این استان، تصویری روشن از ظرفیت آن در عرصه تجارت فرامرزی ترسیم می‌کند:
محصولات کشاورزی: زعفران، پسته و همچنین محصولات باغی و زراعی این استان، به واسطه کیفیت کم‌نظیر از جایگاهی ویژه در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی برخوردارند و به‌عنوان نماد مزیت رقابتی خراسان رضوی در حوزه کشاورزی شناخته می‌شوند.
مواد معدنی و مصالح ساختمانی: استان خراسان رضوی یکی از قطب‌های تولید سنگ‌های ساختمانی، سیمان، کاشی و سرامیک در کشور به‌شمار می‌رود. این محصولات با تکیه بر ذخایر غنی و توان تولید بالا، به‌ویژه در بازار کشورهای همسایه و آسیای میانه، تقاضای قابل توجهی را به خود اختصاص داده‌اند.
محصولات صنعتی: صنایع این خطه در حوزه‌هایی همچون ماشین‌آلات سبک، قطعات صنعتی، صنایع غذایی، نساجی و داروسازی، ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه مهمی را دارا بوده و با اندکی تقویت سیاست‌های حمایتی، می‌توانند سهم قابل ملاحظه‌ای در صادرات غیرنفتی کشور ایفا کنند.
فرش و صنایع‌دستی: هنر اصیل و ریشه‌دار تولید فرش و صنایع‌دستی در خراسان رضوی، به‌ویژه با توجه به سلیقه بازارهای فرهنگی آسیای مرکزی و کشورهای اوراسیا، فرصت ارزشمندی برای توسعه صادرات فرهنگی و هویتی ایران فراهم آورده است.
با توجه به همه این ظرفیت‌ها اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی مشهد به‌عنوان مهم‌ترین نهاد بخش خصوصی استان، نقش محوری در هدایت، تسهیل و حمایت از روند صادرات ایفا می‌کند. این نهاد با ارائه مشاوره‌های تخصصی در زمینه قوانین و مقررات صادراتی، استانداردهای کشورهای هدف و آموزش مهارت‌های بازرگانی بین‌المللی، بستری مؤثر برای توانمندسازی فعالان اقتصادی فراهم ساخته است.
اتاق مشهد، در کنار مشارکت و کمک به برگزاری نمایشگاه‌ها و اعزام یا پذیرش هیات‌های تجاری، گام‌های بلندی در بحث معرفی توانمندی‌های تولیدی استان به بازارهای هدف از جمله افغانستان، آسیای مرکزی و منطقه اوراسیا برداشته و نقش فعالی در ترویج فرهنگ صادرات‌محور ایفا کرده است.
از سوی دیگر، این نهاد با همکاری اتاق ایران و دیگر تشکل‌های تخصصی در پی تقویت دیپلماسی اقتصادی منطقه‌ای بوده و تلاش دارد تا از طریق تعامل سازنده با شبکه‌های دیپلماتیک تجاری، رایزنان بازرگانی و اتاق‌های بازرگانی کشورهای هدف، زمینه‌ساز ایجاد ظرفیت‌های جدید برای توسعه صادرات استان باشد.
چالش‌های فراروی توسعه صادرات استان
با وجود ظرفیت‌های چشمگیر، سیر توسعه صادرات در این استان، هم‌چنان با چالش‌هایی ساختاری و مزمن مواجه است که غفلت از آن‌ها می‌تواند به تضعیف ظرفیت‌های بالفعل و ناکامی در دستیابی به اهداف کلان اقتصادی منجر شود. شناسایی دقیق این موانع و طراحی راهبردهایی مؤثر برای رفع آن‌ها، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای فعالان اقتصادی و سیاست‌گذاران ذی‌ربط به‌شمار می‌آید.
ضعف زیرساخت‌های ترانزیتی و لجستیکی
فقدان زیرساخت‌های مناسب و به‌روز در مرزهای تجاری به‌ویژه مرز مهم دوغارون، همراه با کمبود امکانات لجستیکی، ضعف شبکه‌های ریلی و جاده‌ای و فقدان پایانه‌های تخصصی صادراتی، فرآیند حمل‌ونقل را کُند و پُرهزینه ساخته است. این نقیصه نه‌تنها از جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش صادرات می‌کاهد، بلکه رقابت‌پذیری محصولات استان در بازارهای هدف را نیز با کاهش مواجه می‌کند.
ناپایداری سیاست‌های ارزی و تجاری
نوسانات مستمر نرخ ارز در کنار عدم ثبات در مقررات صادراتی و تغییرات پی‌درپی در آیین‌نامه‌ها، فضای نااطمینانی در تصمیم‌گیری اقتصادی را تشدید کرده و انگیزه بنگاه‌ها برای حضور مستمر در بازارهای بین‌المللی را کاهش داده است.
تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی
تحریم‌های بین‌المللی و قطع یا محدود شدن کانال‌های بانکی، انتقال وجوه ارزی حاصل از صادرات را با مشکلات جدی مواجه کرده و هزینه‌های نقل و انتقال مالی را به‌شدت افزایش داده است. این مسئله، یکی از اصلی‌ترین موانع در مسیر توسعه صادرات رسمی و شفاف محسوب می‌شود که البته گریبانگیر فعالیت‌های تجاری در اقصی نقاط ایران است.
فقدان شناخت عمیق از بازارهای هدف
در بسیاری از موارد، صادرات استان خراسان رضوی بر پایه روابط سنتی بنا شده و از تحلیل‌های دقیق، مطالعات بازار، شناخت سلیقه مصرف‌کنندگان و ضوابط فنی و تجاری کشور هدف بی‌بهره است. این خلأ اطلاعاتی، حضور مؤثر و پایدار در بازارهای هدف، به‌ویژه در آسیای میانه و حوزه اوراسیا را با مشکل مواجه ساخته است.
بروکراسی پیچیده و موانع گمرکی
مقررات گمرکی پیچیده، فرآیندهای زمان‌بر و گاهی سلیقه‌ای و عدم هم‌افزایی میان دستگاه‌های متولی تجارت خارجی، باعث کاهش سرعت، افزایش هزینه و در نهایت تضعیف توان رقابتی صادرکنندگان می‌شود.
راهکارها پیشنهادی و راهبردهای سیاستی برای ارتقای صادرات استان
با هدف توانمندسازی ساختار صادراتی استان و بهره‌برداری بهینه از مزیت‌های منطقه‌ای، بعضی از راهکارهای پیشنهادی و راهبردهای سیاستی به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:
توسعه و نوسازی زیرساخت‌های صادراتی
افزایش ظرفیت گمرک دوغارون، احداث شهرک‌های لجستیکی مدرن، توسعه خطوط حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای و ایجاد ترمینال‌های تخصصی صادراتی باید به طور جدی در دستور کار قرار بگیرد. این اقدامات، با ارتقای سرعت، امنیت و صرفه اقتصادی در حمل کالا، به‌طور مستقیم به بهبود عملکرد صادراتی استان منجر خواهد شد.
تأسیس مرکز مطالعات بازارهای هدف
اتاق‌های بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی در همگرایی با نهادهای علمی و دانشگاهی و مراکز دولتی موثر در حوزه تجارت خارجی، می‌توانند با تشکیل مرکزی تخصصی در حوزه شناسایی و تحلیل بازارهای صادراتی، اطلاعات روزآمد در خصوص نیازهای مصرفی، انتقال الزامات فنی، ترجیحات فرهنگی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در کشورهای هدف را به فعالان اقتصادی ارائه دهد.
استفاده از سازوکارهای تهاتری و توافقات ترجیحی
با توجه به محدودیت‌های نظام بانکی بین‌المللی، بهره‌گیری از ظرفیت تهاتر کالا و توسعه توافقات ترجیحی با کشورهای همسایه، می‌تواند راهکارهای مؤثر برای تسهیل تجارت و ارتقای حجم صادرات باشند.
تقویت بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs)
با در اختیار قرار دادن آموزش‌های تخصصی، اعطای تسهیلات هدفمند و فراهم ساختن زمینه مشارکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی، می‌توان ظرفیت صادراتی بخش تولید استان را ارتقا داد و بنگاه‌های اقتصادی توانمند این خطه را به بازیگران فعال در تجارت جهانی تبدیل کرد.
توسعه زنجیره‌های ارزش صادراتی
جلوگیری از خام‌فروشی به‌ویژه در بخش‌هایی همچون زعفران، معادن و محصولات کشاورزی با زیرساخت‌های فرآوری و زنجیره ارزش‌آفرینی آن‌ها که می‌تواند منجر به رشد درآمد صادراتی و ارتقای جایگاه استان در بازارهای جهانی شود.
ایجاد مراکز دائمی فروش محصولات صادراتی ایران در کشورهای هدف
تأسیس نمایشگاه‌های دائمی یا فروشگاه‌های تخصصی محصولات صادراتی استان و ایران در کشورهای هدف، با همکاری اتاق‌های بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی، نهادهای حمایتی و بخش خصوصی؛ این نمایشگاه‌ها بستر مناسبی برای ایجاد ارتباط مستقیم با بازار مصرف و حذف واسطه‌های غیرضروری خواهد بود.
تقویت دیپلماسی اقتصادی منطقه‌ای
بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان اقتصادی ایرانی مقیم خارج، رایزنان بازرگانی و فعالان تجاری در کشورهای همسایه که می‌تواند ضمن ارتقای سطح تعاملات به تسهیل ورود محصولات استان به بازارهای جدید و تقویت برند صادراتی خراسان رضوی کمک شایانی کند.
افق آینده؛ خراسان رضوی به‌عنوان محور تجارت منطقه‌ای
با توجه به تحولات ژئوپلیتیکی منطقه، از جمله افزایش اهمیت کریدورهای شرقی-غربی و شمالی-جنوبی و همچنین تلاش کشور برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی از طریق توسعه صادرات غیرنفتی، استان خراسان رضوی می‌تواند در قالب یکی از ستون‌های اصلی تجارت خارجی ایران نقشی موثر و سازنده بازی کند. تحقق این امر، مستلزم یک عزم و توجه ملی، سیاست‌گذاری هوشمندانه در سطح نهادهای استانی و منطقه‌ای و همکاری نزدیک بین دولت و بخش خصوصی در این خطه است.