فرشید شکرخدایی، نایب‌رئیس انجمن مدیریت کیفیت ایران در یادداشتی از طرح جامع نظام مدیریت کیفیت صادرات ایران صحبت کرد. این طرح سندی راهبردی است که با تفکری پیشرو و نگاهی سیستمی طراحی شده و دارای زیرساخت حقوقی و نهادی مصوب است.
در مسیر توسعه صادرات غیرنفتی، کیفیت نقشی کلیدی و غیرقابل‌چشم‌پوشی دارد. «طرح جامع نظام مدیریت کیفیت صادرات ایران» که در سال ۱۳۸۵ توسط شورای‌عالی صادرات غیرنفتی تصویب و ابلاغ شد، یکی از کامل‌ترین و منسجم‌ترین اسناد سیاست‌گذاری در این حوزه است که با هدف نهادینه‌سازی کیفیت در فرآیندهای صادراتی کشور طراحی شد.
این طرح نه یک برنامه گذرا، بلکه یک چارچوب راهبردی و کاربردی برای جهت‌دهی به سیاست‌های کیفیت‌محور در عرصه‌ی صادرات است؛ چارچوبی که علیرغم گذشت زمان، همچنان قابلیت احیا، بازنگری و به‌کارگیری دارد و می‌تواند به‌عنوان نقشه‌ی راه نهادهای ذی‌ربط مورد استفاده قرار گیرد.
پشتوانه طراحی: مشارکت تخصصی، فعال و نگاه سیستمی انجمن مدیریت کیفیت ایران در طراحی و تدوین آن، نکته‌ای درخشان در تاریخچه‌ی این طرح است و موجب شد تا نگاه سیستمی، یکپارچه و چندبُعدی به مقوله‌ی کیفیت در صادرات در تار و پود طرح تنیده شود.
انجمن مدیریت کیفیت ایران با بهره‌گیری از ظرفیت علمی و تجربی اعضای خود، ضمن طراحی مدل مفهومی در تعریف ساختار نهادی، مدل‌های ارزیابی و حتی الگوی مشارکت تشکل‌های تخصصی، نقش محوری ایفا کرده است. این طرح در واقع نمونه‌ای موفق از پیوند سیاست‌گذاری دولتی و خرد تخصصی نهادهای حرفه‌ای در کشور محسوب می‌شود.
جوهره طرح: صادرات پایدار با محوریت کیفیت
طرح مذکور، کیفیت را نه‌تنها به‌عنوان یک ویژگی محصول بلکه به‌عنوان زنجیره‌ای از فرآیندها، تضمین‌ها، استانداردها، نظارت‌ها و مشارکت‌ها تعریف می‌کند. در نگاه این طرح، کیفیت یک «سیستم» است نه یک «برچسب».
سه رویکرد کلیدی در طرح عبارت‌اند از:
مدیریت کیفیت زنجیره‌ی تأمین صادرات: از مزرعه و کارخانه تا بازار هدف
استقرار نظام ملی ارزیابی انطباق و تأیید صلاحیت: هماهنگ با استانداردهای جهانی
ایجاد بستر فرهنگی و ساختاری برای تشویق کیفیت در صادرات
ساختار اجرایی و ظرفیت نهادی
با تصویب طرح، ساختار اجرایی متشکلی از شورای عالی صادرات غیرنفتی، کمیته راهبردی مدیریت کیفیت صادرات و دبیرخانه‌ای در سازمان توسعه‌ی تجارت ایران ایجاد شد. این ساختار با حضور نهادهای کلیدی مانند وزارت بازرگانی، جهاد کشاورزی، مؤسسه استاندارد، گمرک و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی به اجرای طرح سامان داد؛ اما مهم‌تر از آن در کنار نهادهای دولتی، تشکل‌های غیردولتی و تخصصی به‌ویژه انجمن مدیریت کیفیت ایران، نقش فعالی در این ساختار ایفا کرده‌اند.
بخش‌های کلیدی طرح:
منظومه‌ای از سیاست‌ها و ابزارهای اجرایی طرح در قالب شش محور اساسی و عملیاتی تدوین شده که هر یک بخشی از پازل کیفیت در صادرات را تشکیل می‌دهد:
۱. نهادسازی و هماهنگی فراگیر
ایجاد کمیته مدیریت کیفیت صادرات با ساختار بین‌بخشی
تعریف سازوکار مشارکت دستگاه‌ها و تشکل‌ها
۲. ارتقای زیرساخت‌های ارزیابی انطباق
تجهیز آزمایشگاه‌ها و شرکت‌های بازرسی
ترویج نظام خوداظهاری و استانداردهای کارخانه‌ای
۳. تعریف برنامه‌های مدیریت کیفیت برای گروه‌های محصولی
طراحی برنامه برای بیش از ۵۰ گروه کالایی و خدماتی (از زعفران تا نرم‌افزار)
۴. شناسایی و تشویق صادرکنندگان معتبر
تسهیل فرآیندهای گمرکی برای بنگاه‌های کیفی
تدوین دستورالعمل ارزیابی بنگاه‌های «معتبر»
۵. جوایز و مشوق‌های کیفیت در صادرات
تلفیق معیارهای کیفیت در نظام جوایز صادراتی
طراحی «جایزه‌ی ملی کیفیت صادرات ایران» با الگوبرداری از EFQM
۶. پیوند با الزامات تجارت جهانی (WTO)
ارزیابی تطابق صادرات ایران با الزامات توافق‌نامه‌های TBT و SPS
طراحی دفاتر پاسخ‌گویی استاندارد برای اطلاع‌رسانی خارجی
از سند تا اقدام: چرا هنوز به آن نیاز داریم؟
اگرچه این طرح در سال ۱۳۸۵ تصویب شده؛ اما ماهیت سیستمی و جامع آن به‌گونه‌ای است که همچنان می‌تواند به‌عنوان چارچوب اصلی مدیریت کیفیت در صادرات کشور مورد استفاده قرار گیرد. این طرح نه‌تنها با اصول جدید حکمرانی کیفیت هم‌راستا است، بلکه به دلیل مشارکت نهادهای تخصصی در طراحی، از سطح عملیاتی بالایی برخوردار است.
احیای فعال این طرح می‌تواند پاسخی هوشمندانه به چالش‌های زیر باشد:
نبود یکپارچگی در سیاست‌های کیفیت صادراتی
پراکندگی مسئولیت‌ها و اقدامات بدون هماهنگی میان دستگاه‌ها
ضعف در پاسخ‌گویی به استانداردهای سخت‌گیرانه بازارهای
هدف طرح جامع نظام مدیریت کیفیت صادرات ایران، سندی راهبردی است که با تفکری پیشرو و نگاهی سیستمی طراحی شده و دارای زیرساخت حقوقی و نهادی مصوب است. با گذشت نزدیک به دو دهه، این سند همچنان قابلیت بهره‌برداری دارد، مشروط بر آنکه در قالب یک «برنامه‌ی اجرایی روزآمد» بازآفرینی شود. بنابراین، طرح جامع نظام مدیریت کیفیت صادرات ایران، فرصتی است که هنوز زنده است.
انجمن مدیریت کیفیت ایران با تکیه بر نقش مؤثر تاریخی خود در تدوین این طرح و برخورداری از ظرفیت کارشناسی، می‌تواند در احیای آن نیز نقش محوری ایفا کند؛ چه در بازنگری برنامه‌های محصولی، چه در بازطراحی ساختارهای ارزیابی و چه در هدایت تشکل‌ها و صادرکنندگان به مسیر کیفیت