عکس: تهران تایمز
با گذشت بیش از 50 سال از زمانی که بانک جهانی نخستین پروژه «گردشگری برای توسعه» خود را در دو کشور آفریقایی یعنی مراکش و تونس آغاز کرد، بحث نقش گردشگری در توسعه پایدار جوامع همچنان داغ باقی مانده است.
گردشگری یک صنعت کاربر (متکی به نیروی کار) است که نه‌تنها موجب بهبود قابل‌توجه وضعیت اشتغال در مقاصد گردشگری می‌شود، بلکه به توسعه زیرساخت‌ها، حفظ منابع مالی و احیای اماکن گردشگری تاریخی و جدید نیز کمک می‌کند و باعث می‌شود مردم جهان درک بهتری از یکدیگر داشته باشند.
بااین‌وجود، گردشگری هنوز هم در بین عامه مردم به‌عنوان یک صنعت لوکس و محدود به اقشار مرفه شناخته می‌شود. البته نمی‌توان کتمان کرد که این برداشت به‌ظاهر منفی، حداقل در برخی جوامع با واقعیت منطبق است. مدیریت کلان ضعیف در بخش گردشگری می‌تواند آثار منفی گاه جبران‌ناپذیری در شهرها، پارک‌های ملی و بناهای تاریخی بر جای بگذارد و همچنین زیرساخت‌های محلی، اقشار بومی و منابع در اختیار آنها را در معرض تهدید جدی قرار دهد.
در همین راستا بحث گردشگری پایدار (Sustainable Tourism) امروز بیش از هر زمان دیگری مورد توجه نهادهای بین‌المللی قرار گرفته است. سازمان جهانی گردشگری که از نهادهای وابسته به سازمان ملل متحد است، گردشگری پایدار را این‌گونه تعریف می‌کند: «گردشگری پایدار در قبال تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی حال و آینده خود کاملاً مسئولیت‌پذیر است و نیازهای گردشگران، صنعت گردشگری، محیط‌زیست و جوامع میزبان را مدنظر قرار می‌دهد».
گردشگری پایدار می‌تواند آثار اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، فرهنگی و حتی امنیتی مثبت و پایداری از خود در جوامع بر جای بگذارد. در همین راستا بانک جهانی به‌تازگی با انتشار مقاله‌ای اقدام به تشریح اهمیت گردشگری پایدار برای توسعه همه‌جانبه کشورها و مناطق گردشگرپذیر پرداخته و 20 دلیل را برای اثبات این ادعا ذکر کرده است:
1. گردشگری یک محرک مناسب برای رشد اقتصادی است
صنعت 7.6 تریلیون دلاری سفر و گردشگری، بزرگ‌ترین صنعت بخش خدمات در جهان به شمار می‌رود و بیش از 10 درصد از تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص داده است. رشد صنعت گردشگری می‌تواند تولید ناخالص داخلی کشورهای گردشگرپذیر را افزایش دهد و درآمد مالیاتی بیشتر را نصیب دولت این کشورها کند. درآمدهای ارزی حاصل از گردشگری حتی می‌تواند در سایر بخش‌ها نیز سرمایه‌گذاری شود و از این طریق نیز به بهبود رشد اقتصادی منجر شود.
2. گردشگری موجب رشد تجارت بین‌الملل می‌شود
ارزش صادرات خدمات گردشگری (پذیرش گردشگران خارجی) در سال 2016 حدود 1.4 تریلیون دلار بوده است و صنعت گردشگری از این لحاظ پس از صنعت پتروشیمی و نفت، بالاتر از صنایعی مانند خودروسازی و مواد غذایی، در جایگاه سوم جهان قرار گرفته است. درآمدهای صادراتی کشورهای در حوزه گردشگری در فاصله سال‌های 2010 تا 2015 تقریباً 25 درصد رشد داشته و صنعت گردشگری از این نظر نیز رتبه اول را به خود اختصاص داده است.
3. گردشگری، سرمایه‌های خارجی را جذب می‌کند
صنعت گردشگری در حال حاضر ازلحاظ نرخ رشد سرمایه‌گذاری خارجی در جایگاه دوم صنایع جهان ایستاده است و تنها صنعت ارتباطات را در این زمینه بالاتر از خود می‌بیند. امروز بسیاری از شرکت‌های مشاوره سرمایه‌گذاری به سرمایه‌گذاران توصیه می‌کنند که وارد صنعت گردشگری شوند. در سال 2016 حدود 806 میلیارد دلار سرمایه در سراسر جهان جذب صنعت گردشگری شده است، درحالی‌که صنعت نفت و گاز در سال مذکور تنها 680 میلیارد دلار سرمایه جذب کرده است.
4. توسعه گردشگری بهبود زیرساخت‌ها را در پی دارد
در اغلب کشورهای گردشگرپذیر، توسعه صنعت گردشگری به بهبود قابل‌توجه زیرساخت‌هایی مانند فرودگاه‌ها، راهها، سیستم آب‌رسانی، انرژی، خدمات درمانی، شبکه‌های تلفن همراه، بهداشت، امنیت و ... منجر می‌شود و مردم بومی نیز مانند گردشگران از این پیشرفت‌ها سود خواهند برد.
5. گردشگری به بهبود اقتصاد کشورهای کم‌درآمد کمک می‌کند
گردشگری اهمیت ویژه‌ای برای کشورهای کمتر توسعه‌یافته و کم‌درآمد دارد. در سال 2015 حدود 29 میلیون گردشگر بین‌المللی به 48 کشور متوسط به پایین (ازلحاظ درآمدی) سفر کردند و 21 میلیارد دلار به درآمد این کشورها افزودند. در 20 کشور از این 48 کشور، صنعت گردشگری به‌عنوان اولین یا دومین منبع درآمد ارزی شناخته می‌شود.
6. گردشگری میلیون‌ها شغل واقعیو کارآمد ایجاد می‌کند
در حال حاضر بیش از 292 میلیون نفر در سراسر جهان در بخش گردشگری مشغول کار هستند، یعنی از هر 10 نفر شاغل در جهان امروز، یک نفر در بخش گردشگری شاغل است. در قاره آفریقا اشتغال مستقیم و غیرمستقیم در صنعت گردشگری از سال 2000 تا 2014 تقریباً دو برابر شده است، به‌طوری‌که هم‌اکنون بیش از 20 میلیون آفریقایی از این صنعت امرار معاش می‌کنند.
7. گردشگری رشد اقتصادی فراگیر را تسهیل می‌کند
رشد اقتصادی فراگیر بدین معناست که بخش وسیعی از نیروی کار جامعه، از مزایای رشد اقتصادی بهره‌مند شوند؛ و صنعت گردشگری به‌خوبی از عهده این مهم برمی‌آید. صنعت گردشگری از یک زنجیره تأمین گسترده بهره می‌گیرد که حوزه‌های تولیدی و خدماتی مختلفی از قبیل حمل‌ونقل، اسکان، مواد غذایی، محصولات کشاورزی، تأمین انرژی و آب، جاذبه‌های گردشگری، برنامه‌های تفریحی و فرهنگی، هنرها و صنایع دستی، میراث فرهنگی، کسب‌وکارهای خرد، ساختمان و نوسازی و ... را شامل می‌شود. به همین دلیل افراد زیادی از رشد صنعت گردشگری در یک کشور نفع می‌برند.
8. گردشگری موجب تقویت جوامع روستایی می‌شود
گردشگری روستایی نقش به‌سزایی در متنوع‌سازی اقتصاد روستاها ایفا می‌کند. ایجاد شغل برای جوانان روستایی، اقلیت‌های قومی، زنان و اقشار محروم، کاهش فقر و حفظ بناهای تاریخی و میراث فرهنگی روستاها ازجمله مزایای توسعه گردشگری روستایی به شمار می‌روند. درآمدهای حاصل از گردشگری روستایی در جهان طی سال 2016 حدود 82.7 میلیارد دلار بوده است که نسبت به سال قبل از آن 30 درصد افزایش نشان می‌دهد.
9. گردشگری، مناطق شهری را احیا می‌کند
بهبود رقابت‌پذیری در شهرها یک عامل بسیار مهم در پایان بخشیدن به فقر مطلق در مناطق شهری است. صنعت گردشگری به دلیل قابلیت‌های انکارناپذیرش در ایجاد شغل، بهبود زیرساخت‌ها و جذب سرمایه، توجه بسیاری از مسئولین شهری در سراسر جهان را به خود جلب کرده است، به‌طوری‌که بسیاری از آنها نیازهای حوزه گردشگری را محور اصلی فعالیت‌های نوسازی شهری قرار داده‌اند.
10. گردشگری قابلیت درآمدزایی از طریق فناوری اطلاعات را تقویت می‌کند
فناوری ارتباطات موجب دگرگونی ابعاد مختلف صنعت گردشگری شده است و این صنعت بزرگ و فراگیر توانسته است به کمک فناوری ارتباطات، روش‌های جدیدی را برای کسب درآمد پیش روی اقشار مختلف مردم بگذارد. امروزه بسیاری از مردم عادی قادرند با کمک گرفتن از سایت‌های اینترنتی معروفی مانند Airnb و VRBO، امکانات و توانایی‌های شخصی خود مانند خانه، اتومبیل، غذاهای سنتی و ... را با گردشگران به اشتراک گذاشته و از این راه کسب درآمد کنند.
11. گردشگری به بهبود شرایط اقتصادی زنان کمک می‌کند
صنعت گردشگری یکی از معدود صنایعی است که زنان بیش از مردان در آن مشارکت دارند. بنا بر گزارش تحلیلی سازمان بین‌المللی کار در مورد تأثیرات گردشگری بر کاهش فقر و نابرابری جنسیتی، در سال 2013 زنان بین 60 تا 70 درصد از مشاغل صنعت گردشگری را در اختیار داشته‌اند.
12. گردشگری موجب تقویت صنایع دستی می‌شود
با توسعه گردشگری، صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی قادر خواهند بود درآمد بیشتری از فروش کالاهای خود به گردشگران کسب کنند. ارزش صادرات صنایع دستی از 17.5 میلیارد دلار در سال 2000 به 32 میلیارد دلار در سال 2008 افزایش یافت و شواهد نشان می‌دهند که از آن زمان تاکنون نیز بازار صنایع دستی همچنان در حال رشد بوده است؛ هرچند آمار تازه‌ای در مورد آن ارائه نشده است.
13. گردشگری به حفظ محیط‌زیست کمک می‌کند
گردشگری در طبیعت (طبیعت‌گردی) هرروز محبوبیت بیشتری در بین گردشگران پیدا می‌کند و این محبوبیت روزافزون باعث شده است تا مردم و مسئولین مناطق گردشگرپذیر، ارزش و اهمیت حیات‌وحش و جاذبه‌های طبیعی بکر را بیش از پیش درک نموده و وقت و هزینه بیشتری را صرف حفظ محیط‌زیست کنند. در سال 2014 حدود 66 درصد از گردشگران خارجی واردشده به استرالیا، گردشگران طبیعت بودند که بیش از 18.3 میلیارد دلار درآمد نصیب سرزمین کانگوروها کردند.
14. گردشگری، آگاهی و حساسیت جوامع به معضل تغییرات آب و هوایی را بالا می‌برد
صنعت گردشگری در طول این سال‌ها همواره ازلحاظ آگاهی‌بخشی در زمینه‌های تولید و مصرف پایدار و تغییرات آب و هوایی پیشرو بوده است. امروزه در بسیاری از مناطق گردشگرپذیر توجه ویژه‌ای به ترویج انرژی‌های بادی و خورشیدی، کشت محصولات ارگانیک و ماهیگیری پایدار می‌شود. اگر صنعت گردشگری نبود شاید این مناطق هرگز با این مواهب طبیعی آشنا نمی‌شدند و از مزایایی آنها بهره نمی‌بردند.
15. گردشگری چرخ‌های اقتصاد آبی را به حرکت درمی‌آورد
اقتصاد آبی (Blue Economy) به معنی استفاده از دریا و منابع سرشار آن در راستای توسعه اقتصادی پایدار است. صنعت گردشگری می‌تواند با کمک به افزایش آگاهی جوامع در مورد ارزش حفظ دریاها و اقیانوس‌ها، نقش یک محرک را برای اقتصاد آبی ایفا کند. در حال حاضر حدود 26 درصد از فعالیت‌های اقتصادی در دریاها و اقیانوس‌ها مختص صنعت گردشگری است. بسیاری از کشورهایی که برای جذب گردشگران حساب ویژه‌ای روی دریاها یا اقیانوس‌های اطراف خود باز کرده‌اند، اهمیت خاصی برای حفظ خطوط ساحلی، سواحل مرجانی و تنوع زیستی در آب‌های سرزمینی خود قائلند.
16. گردشگری به حفاظت از میراث فرهنگی کمک می‌کند
گردشگری نقش مهمی در مدیریت، تأمین مالی و حفاظت از میراث فرهنگی کشورها ایفا می‌کند. گردشگری فرهنگی جزو مهم‌ترین زیرمجموعه‌های صنعت گردشگری است و درآمدهای حاصل از فروش بلیط ورودی اماکن فرهنگی، راهنماها و نیز کالاهای فرهنگی کمک شایانی به تأمین سرمایه موردنیاز برای حفظ میراث فرهنگی می‌کند. طرح گردشگری جاده ابریشم که با همکاری سازمان جهانی گردشگری در 33 کشور به اجرا در آمده است به‌خوبی نشان می‌دهد که گردشگری چگونه می‌تواند به حفظ میراث فرهنگی و تاریخی بشر کمک کند.
17. گردشگری موجب حفظ و پایداری میراث فرهنگی ناملموس می‌شود
گردشگری می‌تواند به احیا و حفظ میراث فرهنگی ناملموس (intangible cultural heritage) مانند موسیقی محلی، هنرهای نمایشی و سنت‌های زبانی نیز کمک کند. به‌عنوان‌مثال، میراث فرهنگی ناملموس در کشور تانزانیا سالانه 70 هزار گردشگر خارجی را جذب می‌کند و در حال حاضر بیش از 3000 نفر از مردم تانزانیا در این حوزه مشغول به کارند.
18. گردشگری به ترویج فعالیت‌های بشردوستانه کمک می‌کند
توسعه گردشگری می‌تواند راهکاری مؤثر برای هدایت افراد به سمت امورات خیریه باشد. بسیاری از گردشگران وقتی از نزدیک با مشکلات مردم فقیر آشنا می‌شوند، بیشتر با آنها احساس همدردی می‌کنند. از طرفی برخی از افراد نیز در قالب فعالیت‌های خیریه داوطلبانه، به گردشگری در مناطق نیازمند کمک نیز می‌پردازند؛ اگرچه این رویکرد همواره انتقادهایی را به همراه داشته است اما نباید از تلاش‌هایی که این نوع از گردشگران در راستای ارائه خدمات درمانی و آموزشی، حفظ زیست‌بوم‌ها و کمک به کشاورزان انجام می‌دهند نیز به‌سادگی عبور کرد.
19. گردشگری موجب تقویت درک متقابل فرهنگ‌ها از یکدیگر می‌شود
گردشگری به صلح، درک متقابل فرهنگ‌ها از یکدیگر و تحقق هدف «شهروندی جهانی» کمک می‌کند. آشنایی با افراد مختلف و تجربه کردن آداب و سنن فرهنگی متفاوت، نقش مهمی در کاهش نگرش‌های کلیشه‌ای افراد نسبت به سایر فرهنگ‌ها دارد و درنهایت موجب تقویت صلح و امنیت در جهان می‌شود.
20. گردشگری به بازسازی اقتصاد پس از جنگ کمک می‌کند
کشورها و مناطقی که به‌تازگی یک جنگ را پشت سر گذاشته‌اند، اغلب با مشکلات اقتصادی عدیده‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کنند. صنعت گردشگری می‌تواند در کشورهای مستعد جذب گردشگر نقش به‌سزایی در احیا و بازسازی اقتصاد پس از جنگ ایفا کند؛ کشورهایی مانند روآندا، سیرالئون، کرواسی و سری‌لانکا به‌خوبی این تجربه تلخ و شیرین را پشت سر گذاشته‌اند. از طرفی گردشگری می‌تواند پس از پایان جنگ بین دو کشور همسایه، روابط مردم دو کشور را سریع‌تر به حالت دوستانه و عادی بازگرداند.