اقتصاد ایران از آزمون برجام سربلند بیرون می‌آید؟

ایران حتی پیش از خروج آمریکا از برجام نیز گزینه‌های مختلفی را برای واکنش به این تصمیم احتمالی ترامپ در نظر گرفته بود، اما در برهه کنونی هیچ اقدامی به اندازه تلاش برای به حداقل رساندن خسارات خروج آمریکا از برجام به اقتصاد ایران، حیاتی نیست.

سایه شوم تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران احتمالاً بسیاری از شرکت‌ها را برای سرمایه‌گذاری در ایران مردد خواهد ساخت. از سوی دیگر کاهش درآمدهای نفتی، برای رئیس‌جمهور روحانی –که با شعار احیای اقتصاد و خارج کردن ایران از انزوا در عرصه بین‌الملل توانسته است دو انتخابات پیاپی را با موفقیت پشت سر بگذارد- چالشی جدی رقم خواهد زد.

هنری اسمیت، تحلیل‌گر ارشد مؤسسه مشاوره سرمایه‌گذاری Control Risks امارات، در این خصوص خاطرنشان می‌سازد: «چند ماه آینده برای اقتصاد ایران حیاتی خواهند بود. سخت است که بخواهیم طور دیگری به ماجرا نگاه کنیم. راه اقتصاد ایران این است که مکانیسمی برای مهار برخی از تحریم‌های ثانویه پیدا کند».

پراتیبا تاکر، سردبیر بخش خاورمیانه و آفریقا در واحد اطلاعات اقتصادی نشریه اکونومیست دراین‌باره می‌گوید: «ترامپ می‌کوشد تا اقتصادی را فلج کند که خود از قبل ضعیف بوده و پس از اجرای برجام نیز اوضاعش اندکی بهبود یافته است».

شدت گرفتن تنش بین ایران و آمریکا، چند حوزه از اقتصاد ایران بیش از سایر حوزه‌ها دچار آسیب خواهد شد:

نفت

بخش نفت و انرژی ایران بیشترین تأثیر منفی را از خروج آمریکا از برجام خواهد پذیرفت زیرا با توجه به ضرب‌الاجل 180 روزه وزارت خزانه‌داری آمریکا به شرکت‌های خارجی برای پایان دادن به مراودات نفتی خود با ایران، کاهش درآمدهای نفتی دولت ایران طی ماه‌های آتی دور از انتظار نخواهد بود. البته بسیار بعید است که این بار کاهش صادرات نفت ایران به اندازه میزان کاهش آن در دوران تحریم‌های قبلی (پیش از برجام) باشد.

ایران به‌عنوان سومین تولیدکننده بزرگ نفت در بین اعضای اوپک، در ماه‌های اخیر به‌طور متوسط روزانه 2.5 میلیون بشکه نفت و میعانات گازی به اقصی نقاط جهان صادر کرده است؛ در حالی که متوسط روزانه صادرات نفت ایران در فاصله سال‌های 2012 تا 2015 کمتر از نصف رقم کنونی آن بوده است. بر اساس نتایج نظرسنجی بلومبرگ از کارشناسان حوزه انرژی، پیش‌بینی می‌شود که با بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران، صادرات نفت این کشور روزانه 500 هزار بشکه کاهش یابد.

بزرگترین واردکنندگان نفت از ایران که نام چین در صدر آنها دیده می‌شود، اکنون بزرگترین مخالفان تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه ایران نیز به شمار می‌روند، چراکه این تحریم‌ها کلیه بانک‌ها، شرکت‌های کشتی‌رانی، پالایشگاه‌ها، شرکت‌های بیمه و بنادر را در صورت تداوم مراودات تجاری با ایران، در معرض از دست دادن دسترسی به نظام بانکی جهانی قرار می‌دهد.

البته ایران از قبل برای مقابله با تحریم‌های بانکی آمریکا تمهیداتی را اندیشیده و به اجرا گذاشته است. ایران از ماه گذشته انجام معاملات نفتی بر پایه ارزهایی به جز دلار آمریکا را آغاز کرده و اعلام کرده است که ارز مرجع خود را به یورو تغییر خواهد داد. بااین‌وجود، به گفته اقتصاددانان و کارشناسانی که در زمینه تحریم‌ها مطالعه می‌کنند، روی آوردن ایران به یورو نمی‌تواند نقش زیادی در محافظت از شرکت‌های اروپایی که شدیداً به نظام بانکی بین‌المللی وابسته‌اند، داشته باشد.

سارا وخشوری، رئیس شرکت مشاوره انرژی SVB واشنگتن، در این رابطه می‌گوید: «دریافت یورو به جای دلار، صادرات نفت ایران را تنها به‌صورت نسبی از تحریم‌ها ایمن می‌سازد».

ارز

قبل از آن‌که دونالد ترامپ تصمیم خود را برای خروج از برجام اعلام کند، ریال ایران با کاهش ارزش مواجه شد. بانک مرکزی ایران قول داده است که بازار سیاه به‌سرعت در حال رشد ارز را از اقتصاد ایران حذف کند. 

تورم

اگر درآمدهای نفتی ایران کاهش یابد و سرمایه‌گذاران خارجی نیز از بازار ایران روی بگردانند، آنگاه فشارهای ارزی می‌تواند افزایش سطح قیمت‌ها را در ایران کلید بزند. نرخ تورم در ایران نسبت به رقم آن در نخستین سال ریاست جمهوری حسن روحانی، کاهش چشمگیری داشته است اما همچنان در حوالی 10 درصد نوسان می‌کند که در قیاس با سایر کشورهای منطقه و جهان، رقم نسبتاً بالایی به شمار می‌آید. نرخ بیکاری نیز حدود 12 درصد است که رقم مطلوبیمحسوب نمی‌شود.

بانک

ایران مدت‌هاست که برای اجتناب از گرفتار شدن در بحران بانکی تلاش می‌کند. از سال 2001 (1380 شمسی) یعنی از زمانی که درهای صنعت خدمات مالی ایران به روی بخش خصوصی گشوده شد، بانک‌های خصوصی به‌سرعت تکثیر شده‌اند. 

روند شدیداً نزولی قیمت نفت که از اواخر سال 2014 (پاییز 1393 شمسی) آغاز شد، حجم بیشتری از وام‌های بانکی در ایران را در معرض ریسک عدم بازپرداخت قرار داد و منابع نقدی بانک‌ها را با کاهش مواجه کرد. از طرفی پس از امضا و اجرای برجام نیز سرمایه‌گذاری خارجی در ایران کمتر از حد انتظار بود. در این میان صندوق بین‌المللی پول بارها از مقامات نظام بانکی ایران خواسته است که هرچه زودتر برای اصلاح ساختار مالی و افزایش سرمایه بانک‌ها وارد عمل شوند.

پراتیبا تاکر، در این خصوص تصریح می‌کند: «اصلاح ساختار مالی و افزایش سرمایه بانک‌ها فرآیندی زمان‌بر است. ایران حتی پس از رفع تحریم‌های هسته‌ای نیز اقدام خاصی جهت اصلاح ساختار مالی بانک‌های خود صورت نداده است. چنین کاری را نمی‌توان یک‌شبه پیش برد».

سرمایه‌گذاری خارجی

پس از پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و ورودش به کاخ سفید، نااطمینانی در مورد سرنوشت برجام، بسیاری از شرکت‌های غربی را از ورود به بازار ایران بازداشته است.

اندرو کلر، شریک مؤسسه حقوقی Hogan Lovells که در مورد مقررات تحریم‌ها به شرکت‌های مختلف مشاوره می‌دهد، در این خصوص می‌گوید: «لحن بسیار خصمانه ترامپ در قبال برجام و تهدیدهای پیاپی وی مبنی بر خارج کردن آمریکا از این توافقنامه موجب تردید بسیاری از شرکت‌هایی شد که در حال انجام تحقیقات لازم برای ورود به بازار ایران بودند؛ آنها درنهایت تصمیم گرفتند که جلوتر نروند».