هفته گذشته سه قدرت بزرگ اروپایی یعنی آلمان، فرانسه و انگلیس از کانال مالی ویژه اتحادیه اروپا برای تداوم مراودات تجاری با ایران به‌رغم تحریم‌های آمریکا رسماً رونمایی کردند.
این ساز و کار مالی در واقع تلاشی است برای حفظ توافقنامه هسته‌ای وین یا همان برجام که دونالد ترامپ حدود 9 ماه قبل فرمان خروج کشورش از آن را صادر کرد. در پی خروج آمریکا از برجام، این کشور تحریم‌های یکجانبه خود علیه ایران را این بار با شدتی بیشتر از سر گرفت. این وضعیت باعث شد تا قدرت‌های بزرگ اروپایی که برجام و منافع خود در این توافقنامه بین‌المللی را در خطر می‌دیدند، در صدد یافتن چاره‌ای برای نجات برجام برآیند و در نهایت به ساز و کار مالی ویژه‌ای موسوم به اینستکس (ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری) برسند.
نشریه انگلیسی فایننشال تایمز اخیراً طی یادداشتی اینستکس و احتمال موفقیت این ساز و کار مالی را بررسی کرده است.
هدف اروپایی‌ها از ایجاد اینستکس چیست؟
ساز و کار مالی جدید اتحادیه اروپا را می‌توان مهم‌ترین اقدام این اتحادیه جهت راضی کردن ایران به ماندن در برجام دانست. قدرت‌های اروپایی می‌خواهند منافع اقتصادی حاصل از برداشته شدن تحریم‌ها که از نظر آنها انگیزه اصلی ایران برای امضای برجام و محدود کردن برنامه‌های هسته‌ای خود بوده است، همچنان برای این کشور حفظ شود.
با این وجود حتی برخی دیپلمات‌های اروپایی معتقدند منافع مالی اینستکس برای ایران محدود خواهد بود زیرا بسیاری از شرکت‌های بزرگ اروپایی روابط تجاری نزدیکی با آمریکا دارند و نمی‌خواهند ریسک قرار گرفتن در برابر کاخ سفید را به جان بخرند. احتمالاً تنها شرکت‌های کوچکتر اروپایی که روابطشان با آمریکا بسیار محدود است، مایل به استفاده از اینستکس خواهند بود.
البته بسیاری از تحلیل گران به این نکته اشاره می‌کنند که اینستکس فارغ از منافع مالی آن که محل اختلاف‌نظر است، از لحاظ سیاسی اقدام ارزشمندی محسوب می‌شود زیرا به ایران (و حتی به آمریکا) ثابت می‌کند که اروپایی‌ها در حمایت از برجام کاملاً جدی و ثابت‌قدم هستند.
اینستکس چقدر برای ایران مهم است؟
ایران از اینستکس به‌عنوان نخستین گام مهم و البته دیرهنگام اروپایی‌ها برای کمک به حفظ منافع اقتصادی این کشور در برجام استقبال کرده است. این اقدام اروپایی‌ها باعث تقویت مواضع ایران در سطح جهانی شده و ماندن این کشور در برجام به‌رغم ترک آن از سوی آمریکا را توجیه‌پذیر کرده است.
اینستکس و سایر اقدامات احتمالی اتحادیه اروپا همچنین می‌تواند به حسن روحانی و حامیانش که اعتبار سیاسی خود را پای برجام و منافع اقتصادی آن گذاشته‌اند، کمک کند تا در برابر مخالفان داخلی برجام شانس بیشتری داشته باشند.
واکنش آمریکا به اینستکس چه بوده است؟
مقامات واشنگتن از همان زمانی که فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا خبر از طراحی ساز و کار مالی ویژه‌ای برای حفظ روابط تجاری این اتحادیه با ایران خبر داد، بارها این اقدام را محکوم کرده‌اند.
آمریکا در هفته گذشته نیز پس از عملیاتی شدن اینستکس، اثربخشی آن را زیر سؤال برد و مدعی شد که این کانال مالی جدید نمی‌تواند کمپین حداکثر فشار اقتصادی بر ایران را تضعیف کند.
در عین حال آمریکا به‌رغم تهدیدهای قبلی خود علیه ساز و کار مالی ویژه اتحادیه اروپا برای حفظ تجارت با ایران، اخیراً نشانه آشکاری از تلاش برای تحریم مستقیم این کانال مالی یا مؤسسات و افراد مرتبط با آن بروز نداده است.
البته اگر کشورهای اروپایی تصمیم بگیرند که دامنه فعالیت اینستکس را گسترش دهند و استفاده از آن را برای کشورهای دیگری مانند روسیه، چین و هند میسر سازند، آنگاه باید منتظر واکنش متفاوت واشنگتن بود. چین و هند سال‌هاست که در زمره بزرگترین خریداران نفت ایران قرار دارند و روسیه نیز از سوی کاخ سفید متهم به همکاری با ایران برای دور زدن تحریم‌های نفتی شده است. از طرفی چین و روسیه جزو کشورهای امضاکننده برجام هستند.
پیوستن کشورهای ثالث به اینستکس می‌تواند از شدت فشار تحریم‌های آمریکا علیه ایران بکاهد و خشم واشنگتن را علیه متحدان اروپایی خود برانگیزد. از طرفی این مسئله ممکن است تشدید تنش‌های آمریکا با روسیه و چین را نیز به دنبال داشته باشد.
آیا اینستکس به اهداف خود خواهد رسید؟
همان‌طور که اشاره شد، اینستکس حداقل از لحاظ سیاسی یک اقدام مؤثر قلمداد می‌شود اما بسیاری از تحلیل‌گران در مورد تأثیرات تجاری و اقتصادی آن تردید دارند. حتی پیوستن چین و روسیه به اینستکس نیز با توجه مناقشاتی که خود کشورهای اروپایی طی سال‌های اخیر با این دو کشور داشته‌اند، در هاله‌ای از ابهام است.
از سوی دیگر اخیراً روابط اتحادیه اروپا با تهران پیچیده‌تر از گذشته شده است. در ماه گذشته میلادی اتحادیه اروپا با متهم کردن ایران به تلاش برای حذف فیزیکی مخالفان خود در دانمارک و فرانسه، برای اولین بار پس از توافق هسته‌ای وین تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرد. اتهامات اروپایی‌ها به ایران واکنش شدید مقامات این کشور را در پی داشته است.
اتحادیه اروپا همچنین قصد دارد به‌زودی بیانیه‌ای در مورد نگرانی‌های خود در مورد برنامه‌های موشکی ایران و آنچه نقش این کشور در درگیری‌های یمن و سوریه می‌خواند، صادر کند.