دیپلماسی اقتصادی چیست؟ تحولات سیاسی، اقتصادی و روابط شکل گرفته میان کشورها در عصر جدید به‌خوبی نشان می‌دهد کشورهای توسعه‌گرا در پی طراحی نوعی از سیاست خارجی هستند که بر اساس آن تحقق اهداف اقتصادی و افزایش مبادلات تجاری در کانون توجه قرار دارد. بر این اساس، استفاد از همه ظرفیت‌های سیاسی و دیپلماتیک به منظور خلق بازارهای جدید برای محصولات صنعتی، کشاورزی، انرژی و حتی جذب گردشگر در دستور کار سیاست خارجی آنها قرار می‌گیرد. دیپلماسی اقتصادی، اقدامات رسمی دیپلماتیک است که سه هدف عمده افزایش صادرات، جذب سرمایه خارجی و شرکت در سازمان‌های اقتصادی بین‌المللی را دنبال می‌کند.
احمد پورفلاح، عضو هیئت نمایندگان اتاق ایران، در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران می‌گوید: «سال‌هاست که ما در بدنه بخش خصوصی فریاد می‌زنیم که به اقتصاد با چشم سیاسی نگاه نکنید؛ یعنی آن موقع گذشت که اقتصاد را سیاست راهبری می‌کرد. امروز سیاست را اقتصاد راهبری می‌کند.» او تاکید می‌کند: «خیلی از کشورها به‌خاطر اهداف اقتصادی خود ارتباط سیاسی برقرار می‌کنند یا پروژه‌های سیاسی طراحی می‌کنند؛ اگرچه در اقتصاد باید سیاستی منسجم حاکم باشد و هدف از دیپلماسی اقتصادی همین است.»
رئیس اتاق مشترک ایران و ایتالیا می‌گوید: «از آن زمان که کشوری محصول خاصی را تولید می‌کرد و در منطقه‌ای از جهان برای آن خواستاری وجود داشت، هم خیلی گذشته است. امروز اگر زیرساخت‌ها لازم برای دیپلماسی فراهم نشود نهایتا نه می‌توان به محصول خوب دست یافت و نه اینکه آن را تولید و عرضه کرد.»
به‌گفته پورفلاح، «ما بعد از رفع تحریم‌ها به بازسازی روابط با دنیا نیاز داریم. خاک‌ریزهای اقتصادی و موارد تحریم‌ها رفع شده است. اما اینکه ما بتوانیم از این مصوبه اقتصادی چه دستاوردی داشته باشیم باید به آن مکانیزم‌های دیپلماسی توجه می‌کردیم. اما این توجه کافی را نداشتیم.»
دیپلماسی اقتصادی منافع اقتصادی کشورها را در اقتصاد جهانی گسترش داده و ضمن استفاده از ابزارهای مختلف در جهت دستیابی به منافع اقتصادی، زمینه را برای تامین رفاه عمومی فراهم می‌کند. پورفلاح معتقد است: «ما از این فرصت‌ها نتوانسته‌ایم به خوبی در جهت اهداف اقتصادی خود استفاده کنیم. برای اینکه تجربه و تخصص لازم را در این زمینه نداشتیم. احساس می‌کردیم نیاز به این تخصص نیست و می‌توان با مکانیسم گذشته به اهداف مورد نظر رسید.»
پورفلاح تصریح می‌کند: «بعد از برجام از کشورهای اروپایی و چند کشور آسیایی (چین، کره، ژاپن و هند) به ایران آمدند و این سفرها خیلی خوب بود. بعد از این همه زمان این شناخت اولیه لازم بود. اما برای بهره‌برداری باید به نکاتی توجه می‌کردیم که توجه نکردیم. من امیدوارم از این اتفاق‌ها درس بگیریم و دقت خود را بالا ببریم.»
چالش‌های پیش‌رو کدامند؟
وزارت خارجه در دولت یازدهم بیش از هر دوره دیگری توجه به مسئله دیپلماسی اقتصادی را در دستور خویش قرارداده است. از اولویت‌های اصلی وزارت امور‌خارجه در دولت یازدهم، توسعه بخش اقتصادی است. هدف از چهارچوب دیپلماسی اقتصادی و اولویت‌هایی که کشور در حوزه‌های اقتصادی دارد این است که وزارت امور خارجه از ظرفیت‌های خود به‌عنوان نهاد حاکمیتی که متولی دیپلماسی در ابعاد مختلف است برای رسیدن به اهداف اقتصادی کشور استفاده کند. اما باید پذیرفت قرار گرفتن دیپلماسی اقتصادی در محوریت فعالیت‌های وزارت خارجه مسلتزم شکل‌گیری اراده‌ای بالاتر از این وزارتخانه و در سطح ملی است. نقش آفرینان اصلی در فرآیند دیپلماسی اقتصادی در سه گروه ارزیابی می‌شوند: سطوح بالای مسئولان؛ کارگزاران سیاست خارجی و فعالین اقتصاد.
عضو هیئت نمایندگان اتاق ایران می‌گوید: «در این مدت، مهمتر از همه موارد و چالش‌ها این بود که ما به بخش خصوصی که به نوعی عقب نگه داشته شده فضای بیشتری ندادیم. باید در کنار حرکت‌های دولتی که آنها هم قصد دارند از این فرصت استفاده کنند، بخش خصوصی را به بازی و نقش‌آفرینی دعوت می‌کردیم.»
او اشاره می‌کند: «این اواخر بود که در میان این هیئت‌ها، اتاق بازرگانی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کرد. ما چندین‌ماه بود که در جاهای مختلف این الزام را تکرار می‌کردیم تا در سفر رئیس‌جمهوری از اتاق‌ها خواستند که افراد واجد شرایط را معرفی کنند. اما باید به خاطر داشت خیلی از کسانی که واجد شرایط هستند امروز توان مالی کافی و توان پرداخت رقم تعیین‌شده برای همراهی با هیئت‌ها را نداشتند. واحدی که 10 سال است خوابیده و مطالعه کرده و می‌داند که برای تولید بنگاه او تقاضا وجود دارد برای سرپا ماندن تلاش می‌کند. برای بازسازی خط تولید و همراهی در آن سفر باید دست‌و‌دل‌بازی می‌کردیم و اجازه می‌دادیم تا این بنگاه‌ها بتوانند برای آینده سرمایه‌گذاری کنند و همراه هیئت به سفر بروند ولی اینگونه نشد.»
پورفلاح اظهار می‌کند: «مورد دیگر اینکه زبان مذاکره در اقتصاد با بخش سیاسی و نظامی متفاوت است. ما باید از اهرم‌های لازم در این مذاکرات استفاده می‌کردیم ولی جاهایی استفاده نکردیم یا دوگانه استفاده کردیم. این تناقض‌ها بهانه‌هایی ایجاد کرد برای عدم اجرای تعهد طرف مقابل. ما زبان دیپلماسی اقتصادی را بلد نیستیم و باید آن را یاد بگیریم.»
به گفته پورفلاح، آنچه در فضای پسابرجام بدست آمد در آن حد مورد انتظار نبود. اما به میمنت این توافق ارزشمند که نمایندگان صالح مملکت به آن دست یافتند از شتاب سقوط اقتصاد ایران جلوگیری شد و آهنگ منفی این سقوط کند شد؛ اگرچه برای مثبت شدن به آن انتظارات نرسیدیم.
او تاکید می‌کند: «من به عنوان فعال اقتصادی از این شرایط ناامید نیستم. ما به یک عزم ملی نیاز داریم که این عزم عمومی سبب شود که فرصت‌ها را از دست ندهیم و با تسلط به دیپلماسی اقتصادی از این فرصت‌های ایجاد شده به نفع ملت استفاده کنیم.»
استراتژی کدام است؟
او درباره استراتژی شرایط روز می‌گوید: «استراتژی که در این شرایط باید در پیش بگیریم این است که گاهی ما فکر می‌کنیم با حجم اقتصادی هجدهم در دنیا می‌توانیم از بالادستی به قضایا نگاه کنیم. این طرز تلقی خیلی جاها به نتیجه نمی‌رسد. جاهایی باید فکر کنیم که طرف مقابل هم دنبال سود خود است. مذاکرات ما باید منطقی و مبتنی بر اصول پذیرفته شده در اقتصاد بین‌المللی باشد.»
پورفلاح تاکید می‌کند: «با زبان زور نمی‌شود در پارامترهای اقتصادی به نتیجه مورد نظر رسید. در انتخاب کشورها باید به توانایی و تعهدپذیری آنها توجه کنیم. عملکرد آنها و برخورد آنها در سال‌های تحریم با ما مهم است. خیلی از این کشورها در سال‌های تحریم نمی‌توانستند به‌طور مستقیم با ما همکاری کنند ولی به‌طور غیرمستقیم با ما همکاری خیلی خوبی داشتند. ولی برخی یک‌شبه بساط خود را جمع کردند و از این کشور رفتند.»
ما واردکننده نیستیم
پورفلاح معتقد است: «ما در شرایط حاضر، واردکننده کالاهای خارجی‌ها نیستیم. کشورهای دنیا ما را منطقه‌ای جهت بازار محصولات خود نبینند. آنها باید بپذیرند که با هم در ایران کار مشترک انجام بدهیم و با هم از مزایای اینجا برخوردار شویم.»
به‌گفته پورفلاح، هنوز اینجا انرژی ارزان وجود دارد؛ نیروی کار جوان و تحصیلکرده هست و معافیت‌های مالیاتی که طبق قانون جدید برای حمایت از سرمایه‌گذاری تصویب شده، وجود دارد. البته ما هم باید به خوبی این موارد را اطلاع رسانی کنیم.
عضو هیئت نمایندگان اتاق ایران، حضور مستشاران بازرگانی در سفارتخانه‌ها را ضروری می‌داند: «باید از این مستشاران بازرگانی در جایگاه خودشان استفاده کنیم نه به‌عنوان دیپلمات‌های سیاسی.»
دیپلماسی تجاری بهینه
پورفلاح درباره بهینه کردن عملکرد اتاق‌های مشترک ایران با دیگر کشورها به چند پارامتر اشاره می‌کند: «اول باید این هیئت‌ها و افراد خبره با هدف مشخص برای مذاکره بروند؛ اکیپ‌ها و گروه‌های تخصصی در حوزه‌های مشخصی کار کنند؛ مهلت و فرصتی برای ما در نظر بگیرند تا بتوانیم درست برنامه‌ریزی کرده و طرف مقابل تجاری را درست انتخاب کنیم.»
او درباره بخش خصوصی هم می‌گوید: «به بخش خصوصی توصیه می‌کنیم که به‌جای حرکت‌ها فردی؛ اجازه دهند که این ارتباط از طریق تشکل‌های مختلف انجام شود. به‌این‌صورت ما می‌توانیم از ظرفیت‌ها بهره بالایی بگیریم.»
او تاکید می‌کند: «ما عادت داریم با مسایل انحصاری و با تک‌روی برخورد کنیم. فعالان اقتصادی به‌جای اینکه اجازه دهند هیئت خارجی فعالان حوزه انرژی به کمیسیون انرژی برود یا اکیپ تجاری به کمیسیون تجارت و بازرگانی برود آنها را به کریدور کارخانه خود می‌کشانند و این کار باعث می‌شود این مذاکره با این هیئت‌ها به نتیجه مطلوبی نرسد.»
رئیس اتاق مشترک ایران و ایتالیا می‌گوید: «ما باید ملی فکر کرده و حرفه‌ای برخورد کنیم. از طرف دیگر برای زبان کارشناسی باید با افراد کارشناس و با مشاوران خبره اقتصاد بین‌المللی، مشاوران پولی و بانکی همکاری کنیم.»
به گفته پورفلاح، صرفا با یک کارت ویزیت نمی‌توان ارتباط تجاری برقرار کرد. ما باید مسایل را به‌طور دقیق تجزیه و تحلیل کنیم و به راهکار اساسی برسیم. برای رسیدن به نتیجه، باید برخورد تخصصی کرد.
او اشاره می‌کند: «من در این مدت با افرادی برخورد داشتم که حتی کارت ویزیت همراه نداشت یا زبان برقراری ارتباط معمولی را نمی‌دانست و به سازوکار آن هم فکر نکرده بود. ما باید از فرصت‌های پیش آمده به درستی استفاده کنیم و این در گرو کار تخصصی است.»