گزارش «شناخت قانون مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی کالیفرنیا و کارآیی آن» در نشست مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران توسط حامد کتابچی، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس، داوود محمودزاده، پژوهشگر پژوهشکده مهندسی و مدیریت آب تربیت مدرس و رامیز نامور گلیان، مدیر پروژهٔ شرکت مهندسی مشاور در کالیفرنیا ارائه شد.
در ابتدای این نشست کتابچی، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس با ارائه گزارش شناخت مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی کالفرنیا و کارآیی آن، سعی کرد آموزه‌های این مطالعه را برای ایران بررسی کند.
او هدف از این ارائه را مشکل آب زیرزمینی در ایران، مثل افت سطح تراز آب زیرزمینی، کاهش کیفیت، بحث فرونشست زمین، عنوان کرد که مراجعه به تجربیات موجود در سطح بین‌المللی و سیاست‌ها و قوانین وضع‌شده برای مشکلات مشابه باید مورد تأمل قرار گیرد تا با بررسی تجربه کشورهای دیگر، در راستای بهره‌برداری و بومی‌سازی از جهت حل مسائل مرتبط با بهبود وضعیت منابع آب زیرزمینی کشور نکاتی را بتوانیم استخراج کنیم.
کتابچی ادامه داد: ایالت کالیفرنیا برنامه‌هایی را به جهت مدیریت منابع آب زیرزمینی خود در دست اقدام دارد و از سال 2014 در یک دورهٔ خشکسالی این قوانین تصویب شد و در این قانون به شکل اساسی نقش‌ها، مسئولیت‌ها و اختیارات سازمان‌های محلی مسئول پیاده‌سازی مدیریت منابع آب زیرزمینی در کالیفرنیا و ادارات ایالتی ناظر، کاملاً دگرگون شده است. اما قانون مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی کالیفرنیا چگونه تدوین شده و چه مراحلی برای آن طی شده است؟ مراحل برنامه‌ریزی و اجرای این قانون چگونه بوده و کارآیی و نتایج اجرای این قانون در کالیفرنیا چیست؟ شناخت تجربیات به دست آمده، قطعاً در آسیب‌شناسی و بهبود رویکردهای احیا و تعادل‌بخشی و بهبود وضعیت پایداری منابع آب زیرزمینی کشور می‌تواند استفاده شود.
او ادامه داد: بومی‌سازی برخی از این آموزه‌ها می‌تواند در تسریع و جلوگیری از سعی و خطا در سیاست‌گذاری‌ها مفید واقع شود. باید از برخی از آموزه‌ها استفاده شود. قطعاً شرایط اقلیمی، فرهنگی، قوانین کالیفرنیا و ایران متفاوت است، کپی‌کردن یا تقلیدکردن به هیچ عنوان قصد موضوع نیست و هدف این است که یک تجربه یک جای دیگری شروع و در حال انجام است، اگر می‌توان آن را بومی کرد و یاد گرفت و ما از ابتدا سعی و خطا نکنیم، خیلی خوب است و این نکته مورد تاکید ما در این گزارش است.
کتابچی گفت: کالیفرنیا ایالتی است که نزدیک به 600 میلیمتر بارندگی دارد، دوره‌های خشکسالی داشته که این بارندگی تا حد 200 میلیمتر هم پایین آمده است، دارای ذخیرهٔ برفی 18.5میلیارد مترمکعب است، مخازن آب‌های سطحی تا 62 میلیارد مترمکعب دارد و حجم آب‌های زیرزمینی تا 1600 میلیارد مترمکعب هم براساس یک دورهٔ 50 سالهٔ اخیر برآورد شده است. حجم مخازن مختلفی در این ایالت وجود دارد که بحث شبکه‌های ذخیره و انتقال آب‌های سطحی را شامل می‌شود و همینطور در طی 10 سالهٔ اخیر، از 2011 تا 2021، روند تغییرات تراز آب زیرزمینی در این ایالت هم خیلی بالا بوده و ما جاهای مختلفی را داریم که بیش از 7.5 متر یا بین 1.5 تا 7.5 متر رنگ‌های قرمز و نارنجی دارد که این افت طی این 10 سال در چاه‌ها مشاهده شده است و تعداد کمی از چاه‌ها بودند که افزایش تراز داشتند و بخشی هم بدون تغییر بودند.
او ادامه داد: البته تا دههٔ 1990 یک سری سیاست‌ها در این حوضه به مرور اصلاح و تکمیل شده و بازارهای آب در کالیفرنیا ایجاد شده است. در دههٔ 1990 حفاظت از منابع آب زیرزمینی مورد توجه بوده، در سال 1992 قانون مدیریت آب زیرزمینی در شورای قانون-گذاری کالیفرنیا تصویب شده و کمک‌های مالی را به دستگاه‌های محلی برای تشویق به مدیریت داوطلبانهٔ آب زیرزمینی فراهم کردند. یک سری قوانین هم در طی این سدهٔ اخیر اتفاق افتاده، مثل برنامهٔ مدیریت آب شهری که سال 1983 تصویب شده و تحت یک سری برنامه که الان حدود 400 برنامهٔ مدیریت آب شهری در کالیفرنیا تصویب شده و هر 5 سال یکبار به روز می‌شود، ارزیابی‌های مختلفی را در حوزهٔ تأمین منابع آب شهری فراهم می‌کند. قانون مدیریت آب کشاورزی سالهای 1986 و 2009 و 2018 تصویب شده و یک سری تحت این برنامه سازمان‌ها و ادارات و مؤسسات عمومی یا خصوصی برای زمین‌های 4 هزار هکتار یا بیشتر تأمین آب و آبیاری دارند و برنامه ارائه می‌دهند و هر 5 سال یکبار باید برنامه‌های خود را به روز کنند و در حال حاضر 75 برنامهٔ مدیریت آب کشاورزی در کالیفرنیا تهیه شده و هر 5 سال یکبار به روز می‌شود. مباحث مختلفی مثل میزان مصارف، کیفیت آب تأمینی از منابع مختلف سطحی، زیرزمینی، بازیافتی و پایش و بیلان آن و اقدامات افزایش بازدهی مصرف آب در این برنامه‌ها مورد توجه بوده است.
او با اشاره به برنامه‌های حوزه آب در کالیفرنیا گفت: برنامهٔ پایش ارزیابی آب‌های زیرزمینی و قانون پایش کیفیت آب‌های زیرزمینی در سال 1999 تا 2001 تصویب شده، قانون مدیریت یکپارچهٔ منطقه‌ای منابع آب سال 2002 تصویب شده که مباحثی مثل تأسیس مناطق مدیریت، ایجاد گروه‌های مدیریت، تدوین برنامه‌های مدیریت، برنامه‌ریزی‌های محلی، ساختارریزی، شروع پروژه‌ای IWRM در این قانون مورد توجه بوده و برنامه‌های ایالتی پایش تراز آب زیرزمینی هم مصوب سال 2009 بوده است.
او تصریح کرد: مجموع این قوانین به این رسیده که با توجه به مشکلات شدید خشکسالی که بین سال 2012 تا 2014 بوده و کم‌اثربودن این قوانین مورد اشاره، درخصوص پایداری آب زیرزمینی، تشخیص داده شده، یک قانون به نام قانون مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی کالیفرنیا در سال 2014 تصویب شود که عملاً پس از گذشت 100 سال از تصویب قانون حقابهٔ آب‌های سطحی بوده که یک قانون کاملاً یکپارچه و مدونی در مورد آب‌های زیرزمینی است. تصویب این قانون سال 2014 بوده و تا سال 2017 تأسیس سازمان‌های پایداری آب زیرزمینی مد نظر بوده و تا سال 2020 و 2022 تهیهٔ برنامه‌های پایدار آب زیرزمینی در آبخوان‌های بحرانی و در 2022 برای آبخوان‌هایی با رتبهٔ بالا و متوسط از نظر شرایطی که آن آبخوان خیلی شرایط خطرناک و بغرنجی تشخیص داده شده، اتفاق افتاده است. طی یک برنامهٔ 20 ساله که اجرای برنامهٔ پایداری آب‌های زیرزمینی هست، از 2020 تا 2040 برای آبخوان‌های بحرانی و برای 2022 تا 2042 برای آبخوان‌هایی با رتبهٔ بالا تا متوسط، اجرای این برنامه‌ها برای رسیدن به پایداری آب‌های زیرزمینی بوده است.
خصوصیات اصلی این قانون به گفته کتابجی، ایجاد سازمان‌های پایداری آب‌های زیرزمینی، تهیه و اجرای برنامه‌های پایداری آب‌های زیرزمینی، ترویج کنترل و مدیریت محلی آب‌های زیرزمینی، دخالت سازمان‌های ایالتی در صورت عدم اجرای کامل قانون، عدم نیاز به مطالعات زیست‌محیطی و عدم تغییر حقابه‌ها است. در این قانون، سازمان‌های محلی پایداری آب زیرزمینی تصویب می‌شود که این قانون آنها را موظف می‌کند که برنامه‌های پایداری آب زیرزمینی به رسمیت شناخته شود، برای جلوگیری از نتایج نامطلوب آب‌های زیرزمینی تدوین شوند.
او ادامه داد: در ایران، درباره برخی از آبخوان‌ها مسائل اصلاً حل‌شدنی و عملیاتی نیست و امکان‌پذیر نیست هدف‌گذاری ممکن اتفاق بیفتد و مقیاس زمانی متفاوتی هم دارند، یعنی جنس و رفتار یک آبخوان یا خصوصیات اقتصادی، اجتماعی مستقر در آن آبخوان ممکن است اجازه ندهد که یک اتفاقی طی 10 یا 20 سال بیفتد و این‌ها به صورت محلی باید مورد توجه قرار گیرند.
در ادامه این نشست فاطمه کاراندیش، عضو هیات علمی دانشگاه زابل گفت: ما در ایران در طول 40 سال گذشته، قوانین آب زیرزمینی خیلی زیادی را مصوب کردیم، اگرچه حالا ضعف‌ها و نواقص خیلی زیادی را هم مثل خیلی از کشورهای دیگر داشتیم ولی من فکر می‌کنم ما بیشتر از اینکه در بحث تصویب قوانین و سازمان‌ها و نهادها مشکل داشته باشیم، در چگونگی اجرایی‌شدن این قوانین مشکل داریم و چقدر خوب است که بتوانیم که مثلاً یک ایالتی مثل ایالت کالیفرنیا در عمل چگونه این‌ها را پیاده‌سازی کرده، موافقت‌ها و مخالفت‌ها چگونه برطرف شده تا به این تفاهم رسیده‌اند؟ در مدیریت‌های محلی چکار کردند که توانستند آن قوانینی که مدنظرشان هست را پیاده‌سازی کنند که مهم‌ترین آن هم چگونگی تعامل با آن ذینفعان اصلی که همان بهره‌برداران در سطح-های محلی هستند، بررسی شود.
بعد از آن رسول زرگرپور، معاون سابق وزارت نیرو در امور آب گفت: اگر ما قبول کنیم که چالش‌هایی داریم و چالش را به طور دقیق تعریف کنیم و بعد صورت مسئله را ببینیم که چه تجربیاتی در نقاط دیگر دنیا هست و ما چه مسائلی داریم و بعد یک جمع علمی را تعیین کنیم برای اینکه این مسئله را با توجه به تجربیات کشورهای دیگر و کشور ما پیگیری کنند و برای آن راه حلی در قالب این فرآیند علمی به دست بیاورند، خیلی از مسائل و چالش‌های کشور در یک فرآیند علمی و یک روش معقول و منطقی حل خواهد شد. ولی چون معمولاً هیچکدام از این کارها را انجام نمی‌دهیم و هر کسی که مسئولیت می‌پذیرد فکر می‌کند اطلاعی ندارند و خود به طراحی می‌پردازد و در زمان کوتاه طرح بدهد و طرح را اجرایی کند، مجموعه‌ای از طرح‌های نیمه‌تمام و بی‌اثر و ابتر داریم که طی دو سه دههٔ گذشته روی آب‌های زیرزمینی خیلی مقررات داشتیم و پیگیری‌هایی شد ولی نتیجه از روز قبل بدتر شد به این دلیل که این فرآیند علمی را طی نمی‌کنیم و مسئله را درست تعریف نمی‌کنیم و از تجربیات دیگران استفاده نمی‌کنیم و برای حل مسئله از یک فرآیند علمی و افراد متخصص استفاده نمی‌کنیم و اگر این کارها را هم انجام دهیم چون در نهایت عزم و جزمی برای این کارها نداریم و وقتی مدیری عوض شد این طرح‌ها بایگانی می‌شود، این وضعیت را در کشور داریم و این خود یک درس بزرگی برای ما است.
محمد حب‌وطن، رئیس گروه نظارت و توسعه حکمرانی آب کشور در ادامه گفت: مهم‌ترین مسئله در کشور تعارض منافع در نظام بنگاه‌داری شرکت‌های آب منطقه‌ای ما است، یعنی نظام شرکتی که ما در آب منطقه‌ای داریم که به نوعی از وزارت نیرو سیاست‌گذاری یا از طریق مجلس و به هر صورت از سطح ملی به آنها دیکته می‌شود و آن هم به این شکل است که شما با یک بنگاهی مواجه هستید تحت عنوان شرکت آب منطقه‌ای که بخش مهمی از درآمد و اقتصاد این شرکت وصل به فروش آب و تحویل آب به برداشت‌کنندگان است، چگونه این شرکت می‌تواند حافظ منابع باشد، اجازه دهد که آب در آبخوان بماند، این تعارض منافع به این شکل را بعید می‌دانم اجازه دهد که یک شرکت آب منطقه‌ای بتواند تعادل‌بخشی آب زیرزمینی انجام دهد
نادر حیدری، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات فنی ومهندسی کشور درادامه نشست به مسئله اجرایی‌شدن قوانین اشاره کرد است که حال به فرض هم ما قوانین خوبی داشته باشیم، چقدر این‌ها به اجرا گذاشته می‌شوند و مورد عمل قرار می‌گیرد. همچنین اگر ارادهٔ سیاسی باشد، توانمندی خیلی کارها را داریم.
بعد از آن حاضران در نشست نقد و نظر خود را مطرح کردند؛ همچنین راحله ملکیان گفت: باید مشارکت نمایندگان کشاورزان در این طرح‌ها مورد بررسی قرار گیرد و راهکار آنها در مواجه با این چالش مورد توجه باشد.
بعد از آن محمد حسین شریعتمدار رئیس مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران پیشنهاد «اتاق فکر آب» را داد تا از تجارب کالیفرنیا با توجه به معضلات و مشکلات انباشته شده ما، استفاده شود. مثلا در حال حاضر از 47 هزار حلقهٔ چاه 1350 الان نزدیک به 900 هزار حلقه چاه داریم و بیشتر آنها هم غیرمجاز هستند و در هر صورت مشکلات عدیده‌ای داریم و فکر و ارادهٔ والایی می‌خواهد که مسائل ما را جمع‌بندی کند و از تجارب دنیا از جمله مواردی که جناب آقای دکتر کتابچی فرمودند استفاده شود.
همچنین عباس کشاورز در پایان نشست تاکید کرد: با اتهام زدن به همدیگر، مشکل آب حل نمی‌شود، ما همه سوار این کشتی بحران‌زده هستیم، اگر این را با هم تدبیر نکنیم، معلوم نیست از این کشتی سالم پیاده شویم. دوران اینکه چه کسی چه‌کار کرد و قرار بود چه کند، سپری شده است. حالا باید ببینیم با این حجم از آب زیرزمینی و آب سطحی و تقاضای رو به افزون آب و فشارهای جانبی داخلی و احتمالاً خارجی که بعضی جاها ما را آزار می‌دهد، چه کار کنیم و ما اگر دقیق و دوستانه رفتار نکنیم، به راه‌حل مسئله نمی‌رسیم.
