بنگاه‌های صنعتی در ایران با چند درصد ظرفیت خود کار می‌کنند؟ اوضاع‌واحوال صنعت کشور چندان روی خوشی ندارد. اما چرا صنایع داخلی کشور، پیشران توسعه اقتصادی، در رکود و رخوت فرورفته است که با ادامه وضع موجود در بلندمدت هم نمی‌توان امیدواری چندانی به اصلاح و بهبود آن داشت. چه عواملی در این مساله دخیل‌اند که کسب‌وکار صنعتی رونق نمی‌گیرد یا بسیاری از صنایع زیر ظرفیت تولید و بسیاری هم در سال‌های اخیر ورشکسته شده‌اند؟
محمدرضا مرتضوی، رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت استان تهران در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران به این پرسش پاسخ می‌دهد: «بنگاه‌های صنعتی با نصف ظرفیت خود کار می‌کنند؛ شاید مهم‌ترین دلیل این مسئله کاهش تقاضا باشد. هنوز بعد از سه‌ساله و نیم از روی کار آمدن دولت یازدهم، بخش‌هایی از اقتصاد هنوز تکان نخورده است؛ بخش‌هایی که به تحریک تقاضا مربوط می‌شود.»
چرایی رکود و رخوت کسب‌وکارهای صنعت
نبود زیرساخت‌های مناسب توسعه، عدم تمرکز بر مزیت نسبی و فضای نامساعد کسب‌وکار، حضور گسترده بخش‌های دولتی و شبه‌دولتی، عدم ارتباط مناسب بین دانشگاه و صنعت، نبود استراتژی توسعه صنعتی به‌صورت مداوم و حمایت از شرکت‌ها و بنگاه‌های ناکارآمد از مهم‌ترین عللی است که باعث رکود و رخوت صنعت شده است. این چکیده نظر مرتضوی، رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت استان تهران است.
مرتضوی، عضو هیات نمایندگان اتاق ایران می‌گوید: «حدود چند سال است که پروژه‌های عمرانی در رکود و رخوت است؛ وقتی پروژه‌های عمرانی کار نکند و بودجه برای این پروژه‌ها نباشد، صنایع مرتبط با آن‌هم حتماً کار نخواهد کرد. دولت نتوانسته امسال هم بودجه بزرگی را بخش عمرانی راه‌سازی و ساختمان‌سازی و غیره کشور هزینه کند. این دلیل کمبود تقاضاست.»
او تصریح می‌کند: «قدرت خرید مردم هم پایین است. برای بهبود این شرایط باید برنامه‌هایی جدی پیاده شود، اما این برنامه‌ها در کشور اجرانشده است.»
صنایع باید نوآور باشد
یکی از راه‌های رهایی از رکود بازار صنعت، نوآوری در این حوزه است. مرتضوی می‌گوید: «داشتن صنایع بهره‌ور و متکی بر کارایی و نوآوری که بتواند بار افزایش اشتغال و افزایش درآمد و رفاه خانوارهای کشور را بر دوش بگیرد ملزوماتی دارد که مهم‌ترین آن به مساله ایجاد زیرساخت‌ها و اصلاحات در ساختار نظام اقتصادی کشور مربوط است. اگرچه نبود این زیرساخت‌ها به‌شدت مانعی برای رسیدن به توسعه است، اما درنهایت زیرساخت‌های ناکارآمد یکی از مهم‌ترین دلایل عدم رشد بنگاه‌های صنعتی است.» او معتقد است: «باید اولویت‌ها و مزیت‌های اصلی اقتصاد کشور را شناسایی کرد و با تمرکز بر آن‌ها تلاش کرد تا ارزش‌افزوده بالاتری در این بخش‌ها ایجاد بشود.»
رکود صنعت در گروه فضای کار نامناسب
فضای کسب‌وکار نامناسب چقدر بر وضعیت و کارایی بنگاه‌های اقتصادی تأثیرگذار است؟ فضای نامساعد و نامناسب کسب‌وکار یکی از مهم‌ترین و به جدترین موانع و غل و زنجیرهایی است که دامن کسب‌وکارهای صنعتی را گرفته است به‌گونه‌ای که گزارش سال 2016 موسسه بانک جهانی نشان می‌دهد فضای کسب‌وکار در کشور ایران در میان 189 کشور موردبررسی رتبه 118 را داراست. فضای کسب‌وکار به‌مثابه زمین بازی، در صورت مساعد بودن عمیقاً بر رشد اقتصادی تأثیر می‌گذارد.
مرتضوی می‌گوید: «فضای مساعد کسب‌وکار هزینه مبادله بنگاه‌ها و مخاطرات فعالیت‌های اقتصادی را کاهش داده و منجر به ازدیاد سرمایه‌گذاری در سطح کلان کشور می‌شود که غایی‌ترین نتیجه آن افزایش رشد اقتصادی است.»
رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت استان تهران می‌گوید: «در محیط کسب‌وکار که پر از قوانین مخل و دست و پاگیر است عرصه بر بخش خصوصی و بروز و ظهور کسب‌وکارهای صنعتی و ارزش‌آفرین تنگ‌تر شده است. از طرف دیگر حضور گسترده شرکت‌های دولتی و شبه‌دولتی هم مزید بر علت شده و فضای رقابت را از بین برده است به‌گونه‌ای که شرکت‌ها و بنگاه‌های صنعتی در این فضای رانتی یارای رقابت با دولتی‌ها و شبه‌دولتی‌ها را ندارند و همان‌طور که آمار دهه اخیر نشان می‌دهد حضور هرساله آن‌ها در اقتصاد کمرنگ و کمرنگ‌تر شده و بسیاری از شرکت‌هایی هم که هنوز نفس می‌کشند زیر ظرفیت خود تولید می‌کنند.
صنعت استراتژی توسعه ندارد
عضو هیات نمایندگان اتاق ایران تصریح می‌کند: «مهم‌ترین چالش‌های گذشته و پیش‌روی توسعه صنعتی به نبود استراتژی جامع توسعه صنعتی و به مفهوم واقعی آن، برای توسعه صنعت مربوط می‌شود که عمده دلیل آن به تداوم نداشتن دولت‌ها و لغو قوانین و مصوبات دولت‌های پیشین مربوط می‌شود.»
به‌گفته مرتضوی، همه این موارد باعث می‌شود که بهره‌وری در بنگاه‌های صنعتی پایین باشد. اگر ما بخواهیم وضعیت بنگاه‌های کوچک و متوسط را بهبود دهیم تا از ظرفیت خود استفاده کنند باید دولت استراتژی حمایتی داشته باشد.
تأمین سرمایه مالی تنها راهکار نیست
دولت برای حمایت از بنگاه‌های متوسط و کوچک سعی می‌کند از طریق تأمین منابع مالی این مشکلات را برطرف کند؛ اما مرتضوی معتقد است: «تنها مشکل واحدهای تولید، تأمین هزینه در گردش و سرمایه نیست. دولت باید بتواند شرایط را برای رفع رکود و تحریک تقاضا فراهم کند. در شرایطی که برای تولید داخلی تقاضا باشد، در آن صورت صنعت می‌تواند با سرمایه در گردش به حیات خود ادامه دهد. اما علایم روشن برای افزایش تقاضا در اقتصاد ملی به چشم نمی‌خورد. در این وضعیت مشخص است که بنگاه‌های صنعتی یا دچار ورشکستگی هستند و یا با حداقل ظرفیت خود کار می‌کنند.»
توسعه و رونق گرفتن کسب‌وکارهای صنعتی، راهی نیست که بتوان یک‌شبه طی کرد یا از یک یا دو دولت انتظار داشت. اما برای طی طریق، باید مشکلات شناسایی شود و افق‌ها هموار تا صنعت کشور در مسیر قدم بردارد نه در بیراهه.