پیشرفت مکران تابع اقتصاد کلان و سیاست خارجی است | توسعه مکران بدون جذب سرمایه‌گذار خارجی ممکن نیست

دومین نشست تخصصی کمیسیون خدمات فنی و مهندسی و احداث اتاق ایران با محوریت بین‌المللی شدن و توسعه منطقه مکران برگزار شد. در این نشست، علی نقوی، رئیس کمیسیون خدمات فنی و مهندسی و احداث اتاق ایران، با اشاره به ظرفیت‌های استراتژیک منطقه مکران، این منطقه را "آخرین فرصت توسعه ایران" خواند و تأکید کرد که با رفع تحریم‌ها و گسترش تعاملات بین‌المللی، مکران می‌تواند به یکی از قطب‌های توسعه‌ای کشور تبدیل شود.

وی با تأکید بر نقش سازمان‌ها و تعهدات بین‌المللی در تسهیل جذب سرمایه‌گذاری، افزود: پیوستن به نهادهای بین‌المللی می‌تواند فرصت حضور سرمایه‌گذاران خارجی را در این منطقه فراهم کند و اتاق ایران، به‌عنوان نهادی ملی، می‌تواند نقش مهمی در این مسیر ایفا کند.

نقوی با اشاره به محدودیت‌های بودجه‌ای و ظرفیت‌های دولتی گفت: تجربه نشان داده که دولت به‌تنهایی نمی‌تواند توسعه این منطقه را محقق کند. بنابراین، اتاق ایران می‌تواند به‌عنوان پلی میان دولت و بخش خصوصی، فرآیند توسعه مکران را تسریع کند.

رئیس کمیسیون خدمات فنی و مهندسی و احداث اتاق ایران با بیان اینکه بدون سرمایه‌گذاری خارجی و بهره‌گیری از برنامه‌ریزان و کارشناسان بین‌المللی، توسعه مکران دشوار خواهد بود، خاطرنشان کرد: در شرایط فعلی، کشور با کسری بودجه سالانه چند صد هزار میلیارد تومانی روبه‌روست و منابع مالی کافی برای توسعه زیرساخت‌ها در اختیار ندارد.

او در مقایسه‌ای با کشورهای منطقه اظهار داشت: صندوق توسعه ملی ایران عمدتاً در قالب تسهیلات به‌کار گرفته شده، در حالی که کمتر از ۵ درصد منابع صندوق‌های ثروت ملی در دنیا به تسهیلات اختصاص می‌یابد و بخش عمده‌ای از آن صرف سرمایه‌گذاری می‌شود. به‌عنوان مثال، امارات متحده عربی در سال ۲۰۲۲ بیش از ۳۰ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب کرده و منابع مالی صندوق ثروت آن به بیش از ۱۲۰۰ میلیارد دلار رسیده است. عربستان نیز با ۱۰۰۰ میلیارد دلار سرمایه در صندوق‌های خود، در حال اجرای پروژه‌های بزرگ توسعه‌ای است.

وی در پایان تأکید کرد: حداکثر ۲۰ میلیارد دلار منابع در صندوق توسعه ملی در دسترس داریم که بخشی از آن میتواند در توسعه مکران استفاده شود. باید بر اساس واقعیت‌های موجود، مدل توسعه‌ای این منطقه را تعریف کنیم و بدون حضور سرمایه‌گذاران خارجی، تحقق اهداف توسعه‌ای مکران ممکن نخواهد بود.

ضرورت همکاری همه‌جانبه اتاق ایران و دولت در مذاکرات رفع تحریم‌ها

علی عبدالعلی‌زاده، نماینده ویژه رئیس‌جمهور در اقتصاد دریامحور، گفت: باید اتاق ایران و دولت در مذاکرات رفع تحریم‌ها همکاری همه‌جانبه داشته باشند. دولت به صورت رسمی و اتاق ایران از طریق رابطه با اتاق‌های بازرگانی کشورهای طرف مذاکره به تقویت این مذاکرات و رسیدن به نتیجه مطلوب کمک کند. چرا که نتیجه نهایی آن به سود همه کشور خواهد بود. 

تنها راه اصلاح امور در ایران، بین‌المللی شدن است

محمود سریع القلم، پژوهشگر توسعه، با تأکید بر اینکه تنها راه اصلاح امور ایران بین‌المللی شدن است، افزود: تمرکز ذهنی ایرانی‌ها بسیار ضعیف است. در حالی که کلید موفقیت افراد در تمرکز و پرهیز از پراکنده عمل کردن است. اگر یک پزشک، بنگاه اقتصادی، نماینده یا وزیر در مدارهای جهانی و بین‌المللی باشد، می‌تواند متوجه ضعف‌های خود شود.

او با بیان اینکه حکمرانی بالاترین اهمیت را در بین‌المللی شدن دارد، ادامه داد: کشوری که در کریدورهای بین‌المللی نیست نمی‌تواند متوجه کاستی‌ها و مسائل خود شود. از آنجا که دستگاه دیپلماسی ما بین‌المللی نیست تا دو روز قبل از اتفاقات سوریه در جریان آن نبود.

سریع القلم با اشاره به اینکه در شاخه‌های مختلف علوم انسانی، سه هزار تئوری وجود دارد و هر متخصص علوم انسانی اگر تعدادی از این‌ها را بداند به آناتومی علوم انسانی مسلط می‌شود، بیان کرد: به همین دلیل رشته مستقلی به نام اقتصاد یا جامعه‌شناسی نداریم و همه شاخه‌ها میان‌رشته‌ای هستند. اما در مجموعه کسانی که در کشور مدیریت کرده‌اند، افراد متون مشترک نخوانده‌اند. نگاهی به تخصص‌های این افراد نشان می‌دهد مهندس مکانیک، پزشک کودک، مهندس حمل‌ونقل، تحصیل‌کرده ادبیات فارسی، علوم حوزوی و ... دور هم جمع شده‌اند که مسائل کشور را حل‌وفصل کنند. بعد ما می‌بینیم که در اتحادیه اروپا وقتی افراد دور هم جمع می‌شوند در چند ساعت می‌توانند 40 تصمیم بزرگ بگیرند چرا که متون مشترک خوانده‌اند.

او افزود: آشفتگی در سیاست کشور، ریشه در آشفتگی تخصص‌های مختلف و متون مختلف دارد. کسی که ادبیات فارسی خوانده چه درکی از حاکمیت ملی دارد یا کسی که فلسفه خوانده چه تلقی از مفهوم «هجینگ» می‌تواند داشته باشد.

این پژوهشگر توسعه با بیان اینکه در مورد مکران یا مدیریت کل کشور دو راه بیشتر وجود ندارد، ادامه داد: یا کارهای وصله‌ای می‌توان انجام داد و یا کارهای بنیادی. آسفالت خیابان‌ها، باز کردن واتساپ، خرید چند هواپیما، افزایش فروش نفت از یک بشکه به یک و نیم بشکه و ... کارهای وصله‌ای هستند. اما اقدام بنیادی، یعنی اقداماتی که مدل ویتنام انجام شود. ویتنامی‌ها گفتند باید ببینیم می‌خواهیم وضع مردم را درست کنیم و نگاه به آینده داشته باشیم یا با تاریخ تسویه‌حساب کنیم. آن‌ها راه اول را انتخاب کردند و لذا در اولین اقدام تصمیم گرفتند به سازمان تجارت جهانی بپیوندند و در 12 سال شروط لازم برای پیوستن به آن را انجام دادند. آن‌ها فهمیدند که برقراری روابط عادی با آمریکا ضروری است.

سریع القلم گفت: اگر می‌خواهیم کار بنیادی انجام دهیم باید از علم استفاده کنیم. برای اینکه بین‌المللی نیستیم فکر می‌کنیم ایران کشور خاصی است. در حالی که خاص نیستیم؛ ژئوپلیتیک ترکیه به مراتب از ایران پیچیده‌تر و تنوع فرهنگی هند از ما بیشتر و پیچیدگی مذهب در مکزیک از ما بیشتر است.

او افزود: بنابراین اگر می‌خواهیم پیشرفت کنیم باید مدل ویتنام، به سازمان جهانی بپیوندیم، با جهان روابط عادی برقرار کنیم و سهم بازار خود را با بین‌المللی شدن پیش ببریم.

سریع القلم گفت: اگر کشوری بخواهد راست‌گویی را در جامع نهادینه کند بهترین روش بین‌المللی شدن است. چون اگر یک حرف اشتباه بزنید جهان با شما کار نخواهد کرد.

او با بیان اینکه روحیات ما در شرایط فعلی کشور بیشتر حالت انطباق دارد و می‌خواهیم کارهای وصله‌ای انجام دهیم، ادامه داد: باید روابط علت و معلولی مشکلات کشور را استخراج کنیم. در تحلیل محتوای سخنرانی مسئولین متوجه شدم نرخ تورم، مشکلات سیاست خارجی، اعتماد در جامعه، مهاجرت و ... همه به صورت افقی بحث می‌شوند و کمتر کسی می‌گوید چرا تورم 40 درصدی داریم.

سریع القلم تأکید کرد: مادامی که به یک اشتراک نظر درباره علت‌العلل نرسیم، نمی‌توانیم مسائل را حل کنیم. علت‌العلل این است که نگاه ما به مسائل بومی است؛ تا بین‌المللی نشویم، چه در اقتصاد و چه در سیاست و دانشگاه و علم و رسانه نخواهیم توانست پیشرفت کنیم.

او افزود: مادامی که انسان به یک ساختار قفل نشود اصلاح نخواهد شد. تا به جهان قفل نشویم نمی‌توانیم پیشرفت کنیم. در سیاست خارجی هر جمله‌ای بخواهیم می‌گوییم، چون به جایی قفل نیستیم. چین عضو 650 سازمان بین‌المللی است لذا مسئولین آن برای هر جمله 10 مشاور دارند در حالی که در دهه 70 هر حرفی را بیان می‌کردند.

سریع القلم گفت: اگر پروژه مکران می‌خواهد ایران را به دنیا وصل کند، مشاورین بین المللی داشته باشد، 10 بانک دنیا در آن شعبه بزنند و بهترین متخصصان در آن حضور داشته باشند، به ارتباطات جهانی نیاز دارد. تا ارتباطات جهانی شکل نگیرد مکران در بهترین حالت به سرنوشت کیش تبدیل خواهد شد.

او تأکید کرد: پیشرفت مکران تابع اقتصاد کلان و سیاست خارجی ایران است. امیدوارم بتوان اقناع‌سازی کلیدی در کشور ایجاد کرد که پروژه‌های کشور در سایه قفل شدن با بانک‌ها، دولت‌ها و سازمان‌ها در جهان عملیاتی خواهند شد.

در تدوین الگوی توسعه مکران از کارشناسان خارجی استفاده شود

در ادامه محمد قاسمی، معاون اقتصادی سازمان برنامه و بودجه، در نشست تخصصی پیشرفت و آبادانی منطقه مکران گفت: در دولت چهاردهم تقسیم کار جدی برای توسعه منطقه مکران انجام شده است. گام اول این است که مطالعات داخلی درباره نحوه توسعه منطقه مکران باید تکمیل شود و در این مسیر از مشاوران خارجی در توسعه مناطق دریامحور استفاده شود.

قاسمی گفت: سازمان برنامه و بودجه انباشتی از تجربه‌های سابق درباره نحوه توسعه منطقه‌ای را دارد. در اسناد توسعه قبل و بعد از انقلاب بحث توسعه سواحل خلیج فارس مطرح شده است. اما اینکه چرا آن نگاه موفق نبود، دلایل مختلفی دارد. در آن اسناد، صرفا نگاه ساخت و سازی بود. معتقد بودند با ساخت و ساز به توسعه می‌رسیم. یکی از دلایل ادغام بودجه جاری و بودجه عمرانی در سازمان برنامه و بودجه، تجربه شکست توسعه سواحل خلیج فارس بود. آن مناطق ساخت و ساز زیادی انجام شده بود ولی دلیل کمبود جمعیت را به نبود بیمارستان، مدرسه و دادگاه مرتبط می‌دانستند. چون بودجه دست وزارت دارایی وقت بود و باید طرح‌ها را تامین مالی می‌کرد ولی بودجه عمرانی دست سازمان برنامه بود که زیربنا می ساخت. در ادامه خواستند این دو حوزه را با هم و در کنار هم ببینند تا توسعه یابیم.

او ادامه داد: اینکه چه نگاه و انتظاری از این منطقه داشته باشیم در انتخاب الگوی توسعه اثرگذار است. ما نباید در نگاه دهه 70 میلادی بمانیم. اینکه اگر شهر بسازیم توسعه خود به خود می آید. با این نگاه عده‌ای شهر ساختند و توسعه نیامد. خواستند شهرها ماهیت اقتصادی داشته باشد آن هم به نتیجه خوبی نرسید.

به گفته قاسمی، پارادایم حاکم این است که برای توسعه منطقه‌ای نقش و جایگاه و نحوه پیوند منطقه با اقتصاد جهانی و زنجیره ارزش مهم است. باید زنجیره ارزش منطقه و جهانی مورد توجه قرار گیرد. سازمان برنامه و بودجه این پارادایم را قبول دارد. فرض بر این است که الگوی توسعه ای به کار رود که باعث پیوند مکران با اقتصاد منطقه‌ای و جهانی شود و بلکه نقطه امید برای توسعه آتی ایران باشد. با همین دیدگاه مجموعه کارهای برنامه توسعه منطقه بررسی می شود .

او تصریح کرد: توسعه مکران به مثابه ایران آینده نوین با اقتصاد سبز و محیط زیست توسعه محور، توسعه همگام با مشارکت محلی، در دستور کار است. جوامع محلی در حالی یکی از برندگان اصلی توسعه خواهند بود که مزیت زیست محیطی تبدیل به مزیت اقتصادی شود. نوع تعریف ما از مشارکت عمومی و خصوصی به شراکت راهبردی تبدیل شود و نگاه حمایتی تبدیل به زنجیره ارزش باشد.

قاسمی تاکید کرد: در این مسیر باید به اسناد آمایش سرزمین توجه کنیم. از این حیث پروژه‌های زیرساختی اولویت بندی شده است البته درباره جایگاه مردم منطقه نیز پرسیده می‌شود که آیا فرزندان‌شان انباردار و نگهبان منطقه می‌شوند یا شریک توسعه؟ سازمان برنامه و بودجه می‌خواهد مردم منطقه را با ساخت پارک علم و فناوری، بیمارستان، مدرسه و مدارس فنی و حرفه‌ای توانمند کند.

او تصریح کرد: تمام کارهای سرمایه گذاری انجام شده در این مسیر امیدبخش است. اگر بخش خصوصی بتواند کمک کند، گام بزرگی در مسیر توسعه برداشته است. مثلا اتاق ایران می تواند در بهره‌گیری از مشاوران خارجی به این طرح با دولت همکاری کند.

فراهم کردن محیط امن و جذاب برای سرمایه‌گذاری باید اولویت اول باشد

پیام باقری، نایب‌رئیس اتاق ایران نیز با بیان اینکه مکران یک فرصت عالی برای کشور است، گفت: به نظر می‌رسد دیگر زمان آزمون و خطا نیست و از این فرصت با نگاهی به تجربه‌های قبلی توسعه مناطق کشور، باید با تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف، بیشترین بهره را ببریم.

او با بیان اینکه مکران در اقتصاد دریا، کشاورزی، توسعه صنعتی و گردشگری ظرفیت‌های زیادی دارد، ادامه داد: با استفاده از توانمندی‌هایی که در بخش خصوصی وجود دارد باید به خلق ثروت و ایجاد ارزش‌افزوده در این منطقه پرداخت.

باقری اظهار کرد: مدل‌های کسب‌وکاری که در این منطقه تعریف خواهیم کرد باید نسبت به گذشته متفاوت باشد. در رویکردهایی که در مدل‌های اقتصادی خود در گذشته داشتیم اشکال وجود داشته و سرمایه‌گذار توجیه لازم برای سرمایه‌گذاری نداشته است. در حالی که در این منطقه سرمایه‌گذاری موضوعی اساسی است. بنابراین به نظر می‌رسد مکران باید به منطقه ویژه اقتصادی تبدیل شود و امکانات ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاری در این منطقه در نظر گرفته شود.

او با اشاره به اینکه رئیس‌جمهور بر نقش‌پذیری اتاق ایران در توسعه سواحل مکران تأکید دارد، گفت: اگر دیر تصمیم بگیریم و یا تصمیم نگیریم بهتر از تصمیم‌گیری غلط در این منطقه است. مکران نقطه امید در کشور است و نباید آن را با تکرار اشتباهات گذشته از دست داد.

باقری با بیان اینکه آمایش سرزمین را باید به درستی انجام دهیم، افزود: یکی از دلایل ناترازی انرژی عدم توجه صحیح به آمایش سرزمین است. موضوع سرمایه‌گذاری و فراهم کردن محیط امن و جذاب برای سرمایه‌گذاری باید اولویت اول توسعه مکران باشد. به گونه‌ای که سرمایه‌گذار نسبت به بازگشت اصل سرمایه و عواید آن مطمئن باشد. تعریف مدل‌های اقتصادی توجیه پذیر و پیش‌بینی‌پذیر و منها کردن این منطقه از زیست بوم اقتصادی کشور ضروری است که نیازمند نگاه متفاوت است.

او تأکید کرد: باید امکان مبادله درمیان سرمایه‌گذاران منطقه فراهم شود. به عنوان مثال اگر کسی نیروگاهی تأسیس کرد باید در بستر عرضه و تقاضا و بدون دخالت دولت بتواند به پتروشیمی که در آنجا مستقر است آن را بفروشد.

جایگاه اقتصاد دیجیتال در مکران کجاست؟

در ادامه نشست محمد فاضلی، جامعه شناس، به مصوبه دولت در هشتم دی ماه 1402 اشاره کرد که در آن توسعه دریامحور مطرح شده است: در آن مصوبه به هیاتی با ترکیب 10 نفره اشاره شده بود که بخش خصوصی و جامعه محلی کرسی نداشت. در آن ترکیب وزیر نفت حضور دارد ولی وزیر صنعت، معدن و تجارت و وزیر امور خارجه حضور ندارد. آن وقت ما از توسعه محلی مکران، توسعه صنعتی و توسعه روابط بین المللی حرف می‌زنیم.

فاضلی گفت: می‌خواهید در مکران توسعه دودکشی باشد یا اقتصاد دیجیتال هم نقش دارد؟ پس چرا در این ترکیب وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات حضور ندارند.

او ادامه داد: در این مصوبه به قوانین سرمایه‌گذاری در سرزمین اصلی اشاره شده است. آیا می خواهید سیاست‌های سرزمین اصلی را در مکران اجرا کنید؟ هدایت سازمان گذاری براساس قوانین داخلی یعنی چه؟ اگر این قوانین در سرزمین اصلی خوب عمل کرده، چرا در داخل کشور این قوانین باعث جذب سرمایه گذاری نشده است.

فاضلی تصریح کرد: در این مصوبه به جایگاه بخش خصوصی و جامعه محلی اشاره نشده است. یکی از معضلات کشور دخیل بستن به این اسناد سرزمین اصلی است. با این مدل سندنویسی و این نوع نگاه هیچ اتفاق توسعه‌ای نمی‌افتد. آیا می‌خواهید مکران را شبیه سرزمین اصلی کنید یا می‌خواهید در آنجا الگوی توسعه دیگری را پی‌ریزی کنید و در صورت موفقیت آن الگو، آن را در پهنه سرزمین اصلی اجرا کنید؟

اسناد مربوط به توسعه مکران، با هدف افزایش نقش مردم محلی بازنگری می‌شوند

عبدالعلی‌زاده، نیز با اشاره به اسنادی که فاضلی در سخنانش به آن‌ها اشاره کرد، گفت: این اسناد از مجمع تشخیص مصلحت نظام پس گرفته شد چرا که نقشی برای مردم محلی در این اسناد دیده نشده بود.

او با بیان اینکه الان حداقل 10 شورای مختلف در حوزه مکران تصمیم‌گیری می‌کنند، ادامه داد: من در تلاش هستم همه این‌ها را در یک شورا جمع کنم و حتماً اتاق ایران و بخش خصوصی در آن حضور خواهند داشت. بازنویسی اسناد در حال اتمام است و انتشار عمومی خواهیم کرد تا متخصصان نظرات خود را ارائه دهند.

دستیار ویژه رئیس‌جمهور در اقتصاد دریامحور، افزود: لایحه‌ای راجع به سازمان توسعه مکران نیز به مجلس ارسال شده بود که آن را هم از مجلس پس گرفتیم تا با محوریت افزایش نقش مردم محلی بازنگری شود.

عبدالعلی‌زاده، تأکید کرد: اولین گام برنامه توسعه دریا محور باید از خانه ماهیگیران و کارکنان لنج‌ها آغاز شود که لجستیک این منطقه را بر عهده دارند. هدف ما این است که پیش از همه، ساکنین منطقه که خط مقدم اقتصاد دریامحور هستند، شیرینی توسعه را بچشند.

اصل اول در توسعه دریامحور، تعامل سازنده با جهان است

او با تأکید بر اینکه به یک سیاست خارجی جدید نیاز داریم، افزود: اصل اول ما در توسعه دریامحور تعامل سازنده با جهان است. باید بازنگری جدی در سیاست خارجی کشور اتفاق بیفتد.

عبدالعلی‌زاده با بیان اینکه ما ابایی از مذاکره نداریم و با ترامپ هم باید مذاکره کنیم، گفت: نمی‌توان مسائل کشور را معلق نگه داشت. مذاکره هم باید مستقیم باشد و شرافتمندانه اتفاق بیفتد. خود ما باید از مسائل ملی خود دفاع کنیم، نه اینکه واسطه‌ها را برای دفاع از منافعمان به کار بگیریم.

او تأکید کرد: خوشبختانه به این نتیجه رسیده‌اند که مذاکره مستقیم داشته باشیم. در جریان این مذاکرات ما خواستار مشارکت اتاق ایران هستیم. ما با دولت مذاکره می‌کنیم و اتاق ایران باید با اتاق‌ها و تجار آن‌ها مذاکره کند. حتی آقای حسن‌زاده، پیشنهاد داد اتاق‌های منطقه را هم در این مسیر به کمک بیاوریم که ما هم با آن موافق هستیم.

در دنیا برای توسعه، طرح آمایش سرزمین نمی‌نویسند

 در ادامه حمید آشتیانی، فعال اقتصادی درباره معمای شکوفایی در ایران گفت: در حال حاضر در ایران 104 شورای عالی تشکیل شده و اگر قرار باشد شورای عالی توسعه دریامحور هم تاسیس شود، با توجه به سوابق شوراهای عالی قبلی، هیچ فایده ای نخواهد داشت. به جای تشکیل شورای عالی، اختیارات ویژه داده شود تا توسعه دریامحور را پیش ببرند.

آشتیانی به تجربه راه آهن در ایران اشاره کرده است: 15هزار کیلومتر راه آهن در 100 سال در ایران ساخته شده و 400 هزار کیلومتر راه آهن در آمریکا در عرض 50 سال ساخته شده است. اقتصاد ایران حدود 400 میلیارد دلار است و اقتصاد آمریکا 30 هزار میلیارد دلار است.

او ادامه داد: تجربه دنیا چه می گوید؟   UNDPدر 60 سال حدود 4500میلیارد دلار در کشورهای توسعه نیافته پول خرج کرده و به نتیجه نرسیده است.

آشتیانی تصریح کرد: برای توسعه دو رویکرد داریم یا با فشار مسیر توسعه پیش می رود که با زور حتی با نیت خیر توسعه ممکن نیست. در رویکرد دوم توسعه درون زا و با کشش طبیعی با توجه به نیاز ملی و منطقه‌ای ایجاد می‌شود. برای همین راه آهن در امریکا برای جابه جایی تولید است نه برای راحتی مردم. البته با توسعه تولید، راحتی مردم هم در پی خواهد آمد.

او ادامه داد: برای توسعه مکران از صاحبان کسب و کار برای توسعه منطقه استفاده کنیم. به الگوی توسعه هرمز نگاه کنید؟ در دنیا برای توسعه طرح آمایش نمی نویسند. برنامه متمرکز از تهران به مناطق پاسخ نمی دهد. طرح جامع فولاد، توسعه به همراه نمی‌آورد. اگر به عنوان دولت کاری نکنیم بهتر است. باید تجربه دنیا را بخوانیم. از مشاوران خوشنام در تدوین طرح توسعه مکران استفاده کنیم. چرخ را از نو اختراع نکنیم. دولت دانای کل نیست. دولت به جامعه محلی و سرمایه گذار محلی اعتماد کند.

آشتیانی تاکید کرد: دولت مزیت‌های رقابتی منطقه را توسعه دهد. به تولید مشوق دهیم و تسهیل‌گری کنیم و دنبال اثر شبکه‌ای باشیم.

در ادامه عبدالعلی زاده، مشاور رئیس جمهوری تاکید کرد: توسعه قابل کپی کردن نیست. توسعه را باید فهمید. باید به عنوان دلسوزان توسعه، الگوی توسعه هرمز را مطالعه کنید.