هنگامی‌که برنامه‌های عربستان برای چشم‌انداز 2030 اعلام شد، بسیاری از ناظران از مقیاس و شکوه آن‌ها شگفت‌زده شدند. چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی – برنامه این کشور برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی – شامل همه‌چیز از یک پیست اسکی در بیابان گرفته تا یک شهر کامل برای ورزش و سرگرمی و یک ابرشهر کربن‌خنثی بدون خودرو به نام نئوم در وسط بیابان بود.
چشم‌انداز ۲۰۳۰ همچنین به تغییر درک‌ها از عربستان سعودی در صحنه بین‌المللی مربوط می‌شد. این پروژه‌ها به‌عنوان نشانه‌ای از مدرن‌سازی در کشوری با محافظه‌کاری مذهبی معرفی شدند.
با این حال، از زمان اعلام این برنامه بلندپروازانه در سال ۲۰۱۵، شرایط بسیار تغییر کرده است. طی چند ماه گذشته، وزرای دولت عربستان توضیح داده‌اند که چگونه مقیاس چشم‌انداز ۲۰۳۰ کاهش یافته است.
در دسامبر ۲۰۲۳، وزیر دارایی محمد الجدعان اعلام کرد که برخی از پروژه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ به تأخیر خواهند افتاد. در آوریل، در یک نشست مجمع جهانی اقتصاد در ریاض، الجدعان گفت که عربستان سعودی در حال تطبیق با شرایط فعلی است.
برای مثال، یک خط بزرگ و براق از آسمان‌خراش‌های آینه‌ای در بیابان که به نام «لاین» معروف است – یکی از مهم‌ترین زیرپروژه‌های نئوم – از یک قوس ۱۷۰ کیلومتری به تنها حدود ۲ کیلومتر کاهش یافته است.
این اولین تغییر در نئوم نیست. این پروژه قرار بود تا سال ۲۰۳۰ تکمیل شود، اما اکنون به نظر می‌رسد که ۲۰ سال دیگر زمان لازم باشد. به گفته ناظران، بودجه پروژه که قرار بود حدود ۵۰۰ میلیارد دلار باشد، ممکن است به ۲ تریلیون دلار برسد.
تأخیرها و افزایش هزینه‌ها
سایر جنبه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ نیز طبق برنامه پیش نرفته‌اند. برخی از پروژه‌های بلندپروازانه قرار بود سرمایه‌گذاران خارجی را به عربستان جذب کنند، اما این کشور بیابانی در انجام این کار مشکل داشته و میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی پایین‌تر از پیش‌بینی‌ها باقی مانده است. تحلیلگران گفته‌اند که بی‌ثباتی منطقه‌ای – مانند درگیری در غزه – و شفاف نبودن قوانین عربستان باعث تردید سرمایه‌گذاران شده است.
اگرچه عربستان همیشه انتظار داشت بخش عمده هزینه چشم‌انداز ۲۰۳۰ را خود پرداخت کند، اکنون مجبور است تقریباً تمام هزینه‌ها را تأمین کند.
بخش عمده‌ای از این تأمین مالی از طریق صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF)، یکی از بزرگ‌ترین صندوق‌های ثروت ملی جهان که با درآمدهای نفتی عربستان تأمین می‌شود، انجام می‌گیرد.
در ماه مارس، دولت عربستان ۸ درصد از سهام شرکت نفت دولتی آرامکو را به صندوق PIF منتقل کرد. این بدان معناست که اکنون صندوق PIF مالک ۱۶ درصد از آرامکو است که ارزش آن ۲ تریلیون دلار است و آن را به چهارمین شرکت ارزشمند جهان تبدیل کرده است. با این حال، منتقدان اشاره کرده‌اند که این صندوق با وجود مدیریت یک سبد دارایی به ارزش ۹۴۰ میلیارد دلار، تنها حدود ۱۵ میلیارد دلار نقدینگی دارد.
تحلیلگران گفته‌اند که همین وابستگی به قیمت نفت باعث شده پروژه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ آسیب‌پذیر باشند. صندوق بین‌المللی پول گفته که عربستان برای تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ به قیمت نفت حدود ۹۶ دلار در هر بشکه نیاز دارد.
آیا چشم‌انداز ۲۰۳۰ واقعاً در خطر است؟
رابرت موگیلنیکی، پژوهشگر ارشد مؤسسه کشورهای خلیج فارس در واشنگتن، گفت: «با ترکیبی از این عوامل، سخت است به این نتیجه نرسید که در حال حاضر در عربستان نوعی شعبده‌بازی اقتصادی در جریان است».
او افزود: «برخی از اظهارات اخیر مقامات سعودی درباره بازنگری در زمان‌بندی پروژه‌ها می‌تواند حتی نسبتاً غیرمعمول تلقی شود. این چیزی است که از زمان آغاز چشم‌انداز ۲۰۳۰ کمتر شنیده‌ایم».
با این حال، موگیلنیکی استدلال کرد: «وضعیت چشم‌انداز ۲۰۳۰ نه به اندازه‌ای که برخی تصور می‌کنند چشمگیر است و نه به اندازه‌ای که برخی دیگر فکر می‌کنند فاجعه‌بار. واقعیت جایی در میان این دو است».
برخی جنبه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ به‌خوبی پیش رفته‌اند. گزارشی در فوریه توسط بانک سرمایه‌گذاری آمریکایی سیتی‌گروپ نشان داد که مواردی مانند مشارکت زنان در نیروی کار، سطح مالکیت مسکن شهروندان محلی و درآمدهای غیرنفتی همگی پیشرفت قابل‌توجهی داشته‌اند.
در ژوئن، پژوهشگران صندوق بین‌المللی پول پس از مأموریتی به عربستان سعودی اعلام کردند که «تحول اقتصادی بی‌سابقه» این کشور به‌خوبی در حال پیشرفت است.
وگیلنیکی توضیح داد که از زمان شروع چشم‌انداز ۲۰۳۰، پروژه‌های مختلف آن تکامل یافته‌اند.
او گفت: «برنامه بسیار متنوع بود و بر توسعه سریع متکی بود. با افزودن هزینه برخی از پروژه‌های گران‌تر چشم‌انداز ۲۰۳۰ به تأمین مالی روزانه موردنیاز برای اداره عربستان سعودی، می‌توانید ببینید که چرا در حال حاضر نیاز به بازنگری وجود دارد.» برخی پروژه‌ها، مانند توسعه هیدروژن سبز، اکنون مفیدتر به نظر می‌رسند. به برخی دیگر زمان بیشتری داده خواهد شد.
او نتیجه گرفت که این مسائل احتمالاً قدرت خاندان سلطنتی عربستان را کاهش نمی‌دهد و این کشور هنوز کارت‌های زیادی برای بازی دارد.