گفتن از سالی که گذشت و سالی که پیش رو است کاری است سهل و ممتنع؛ آنچه گذشت می‌توان دید و ارزیابی کرد و یا تجربه‌ها بازگو می‌شود؛ ولی پیشبینی آینده اقتصاد ایران دشوار است. این دشواری چندین علت دارد. سال 1396، سال انتخابات است و تلاطم‌های سیاسی بر اقتصاد تاثیرگذار است و اثرات آن بر اقتصاد تحمیل می‌شود؛ اقتصاد وابسته به نفت که از تحولات بین‌المللی تاثیر می‌گیرد و در این میان عوامل داخلی به کمک عوامل خارجی می‌آید.
رضا پدیدار، عضو هیات نمایندگان اتاق ایران درباره سال 1395 می‌گوید: «بیش از یک‌سال از زمان اجرایی شدن برجام یک‌سال می‌گذرد؛ برجام روح امید به کالبد ناامید و کم‌جان اقتصاد ایران دمید؛ نگاهی به دستاوردهای صنعت در حوزه انرژی ایران پس از برجام و مقایسه آن با روزها و سال‌های تحریم نشان می‌دهد که اگر تحریم‌ها ادامه می‌یافت بر اساس قانون تحریم‌ها مبتنی بر کاهش ۲۰ درصد صادرات نفت پس از هر شش ماه، امروز میزان صادرات نفت و پول حاصل از آن جوابگوی هزینه‌های جاری کشور هم نبود چه برسد به اینکه بخواهیم ارزی برای واردات کالا و خدمات داشته باشیم.»
رئیس انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران می‌گوید: «نتیجه اصلی برجام، افزایش امید در جامعه و فعالان اقتصادی ایرانی و خارجی بود. درواقع مهمترین بازتاب توافق برجام در طول یک سال گذشته علاوه بر جنبه‌های تخصصی و اجرایی، روحی و روانی بوده است. اقتصاد رابطه مستقیم با خواسته‌های روحی و روانی فعالان اقتصادی دارد. برای همین فعالان اقتصادی در بستر بسیار مثبتی وارد فعالیت و همکاری شدند. تصور منفی نسبت به همدیگر و ناامیدی از آینده کاری، هر فعال اقتصادی را به انزوا می‌برد.»
برجام و تحولات حوزه نفت در سالی که گذشت
فرجام برجام در نفت چه بود؟ پدیدار می گوید: اولین سرمایه‌گذاری خارجی بعد از برجام در حوزه انرژی به ثمر نشست. حتی اگر افزایش تولید و صادرات نفت را تنها دستاورد اجرایی شدن برجام در صنعت نفت تلقی کنیم، این دستاورد بزرگ برای اقتصاد در تحریم ایران، بسیار بزرگ‌تر به‌نظر می‌رسد.
افزایش تولید نفت و گاز
پدیدار تصریح می‌کند: «تولید نفت در ایران هم‌اکنون به مرز چهار میلیون بشکه در روز رسیده است و این افزایش ظرفیت تولید، قبل از هر چیز ریشه در فراهم شدن امکان صادرات نفت به‌واسطه اجرای برجام دارد؛ به خاطر داشته باشید شرکت‌های تولیدکننده نفت در زمان تحریم با چه کاهش‌های تکلیفی مکرری مواجه می‌شدند. تولید گاز هم شیبی صعودی دارد. امروز ظرفیت تولید گاز غنی در کشور به بیش از ۸۲۰ میلیون مترمکعب در روز رسیده است.»
او به توسعه میدان گازی پارس جنوبی اشاره می‌کند؛ «روند توسعه میدان گازی پارس جنوبی پس از اجرایی شدن برجام شتاب گرفت و امروز ایران با برداشت بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب گاز از این میدان مشترک، در یک‌قدمی قطر قرارگرفته است. در میدان‌های مشترک غرب کارون نیز امسال طرح‌های بزرگی به بهره‌برداری رسید و ظرفیت تولید نفت کشور از میادین مشترک واقع در این منطقه به حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز بالغ شد.»
در بخش صادرات نیز این روند رو به رشد حاکم بود. صادرات نفت ایران پیش از اجرای برجام کمتر از یک‌میلیون بشکه در روز بود که پس‌ازآن در فاصله کمتر از چهار ماه از مرز ۲ میلیون بشکه در روز گذشت. شرکت ملی نفت ایران پس از اجرای برجام، با هفت شرکت بزرگ اروپایی شامل توتال فرانسه، ساراس ایتالیا، هلنیک پترولیوم یونان، لوک‌اویل روسیه، سپسای اسپانیا، انی ایتالیا و تاپراش ترکیه قراردادهای بلندمدت فروش نفت امضا کرده است و صادرات نفت کشورمان به اروپا که پیش از برجام عملاً متوقف شده بود، امروز به بیش از ۷۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
ورود نفت ایران به کشورهای غیراروپایی
عضو هیات نمایندگان اتاق تهران به روند افزایش واردات نفت از ایران در کشورهای غیراروپایی اشاره می‌کند که با رشد قابل‌توجهی همراه بوده است. صادرات نفت ایران به هند و چین افزایش یافت؛ صادرات نفت ایران به چین در اکتبر سال ۲۰۱۶ در مقایسه با مدت مشابه پارسال، پیش از اجرای برجام، بیش از ۲ برابر افزایش یافت و ایران را به چهارمین تأمین‌کننده نفت بزرگترین بازار نفت دنیا یعنی چین بدل کرد. پس از اجرایی شدن برجام، حدود ۱۵ یادداشت تفاهم بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های بین‌المللی فعال در صنعت نفت جهان امضا شد و ایران از این فرصت برای دستیابی به بهترین طرح جامع توسعه برای توسعه میدان‌های نفت و گاز خود بهره برد. همچنین بزرگترین بیمه‌های اروپایی یعنی ساچه ایتالیا و هرمس آلمان به ایران آمدند و قرارداد امضا کردند. اگر امروز صنعت نفت ایران به انتقال فناوری‌های روز در حوزه‌های مختلف به‌ویژه درزمینهٔ پیاده‌سازی روش‌های ازدیاد برداشت نفت امیدوار شده است، به این دلیل است که با اجرای برجام، مسیر برای تعاملات بین‌المللی و بهره‌مندی از فناوری‌های روزآمد دنیا هموارشده است.
پدیدار می‌گوید: «سرمایه‌گذارهای خارجی به حوزه انرژی توجه خاصی دارند و چند قرارداد بزرگ، کوچک و متوسط با بخش خصوصی فعال در این حوزه امضاشده است. در سال 95، مهمترین دستاورد ما در این زمینه امضای تفاهم‌نامه‌های پایه‌ای یا HOA بوده است. در این تفاهم‌نامه‌ها به‌قول‌معروف یک دل و یک‌زبان شدیم تا باهم کارکنیم و این توافقات به مرحله مطالعاتی نزدیک شده است. مهمترین تفاهم‌نامه در سال 95، تفاهم‌نامه پرگاس است که به‌موجب آن دانشگاه صنعتی شریف هم در این زمینه وارد میدان شده است.»
به گفته پدیدار، یکی از موفقیت‌های صنعت نفت این بود که رویکرد مناسبی در بحث 10 گروه خانواده کالاهای استراتژیک اتخاذ کرد و از مجموع 10 گروه کالایی که وزارت نفت در طول این‌یک ساله به آنها برای عقد قرارداد به‌صورت مشارکت ساخت در داخل کشور توجه کرده است، شش گروه از ده گروه محقق شده و در شش گروه 57 قرارداد بسته‌شده است. حجم قراردادهایی که با بخش خصوصی ایران در این گروه‌های کالایی بسته‌شده 500 میلیارد تومان برآورد شده است. گروه اول، خانواده کالای استراتژیک پروژه ساخت تجهیزات سر چاهی و تجهیزات رشته تکمیلی درون‌چاهی است. گروه دوم، پروژه ساخت پمپ‌های درون‌چاهی و سر چاهی است. گروه سوم که در مسیر توسعه بخش نفت بسیار حائز اهمیت است، در پروژه‌های مربوط به ساخت انواع مته‌های حفاری مطرح است و در گروه‌های بعدی انواع شیرهای کنترلی، ایمنی و تجهیزات جانبی و پروژه ساخت الکتروموتورهای ضد انفجار مدنظر است. در این زمینه‌ها قراردادها کامل شده است و درزمینهٔ دیگری که کامل کردن قرارداد را دنبال می‌کنیم، ساخت ماشین‌های دوار، پمپ، کمپرسور، پروژه‌های ساخت فولادهای آلیاژی و انواع لوله‌های جداری است که در حال حاضر اندازه‌های کوچک آن را در کشور داریم اما برای تولید اندازه‌های بزرگ قصد مشارکت با طرف‌های خارجی راداریم. دو پروژه دیگر درزمینهٔ ابزارهای اندازه‌گیری در حفاری را دنبال می‌کنیم و پروژه پایانی سال 95، پروژه ساخت پیگ های هوشمند است.
تصویر چشم‌انداز اقتصادی در سال آینده
تصویر چشم‌انداز دقیق از آینده، مهمترین مبنای زیرساختی برای تحول اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است؛ یک تصویر آرمانی قابل تحقق از "آینده" که به یک خواسته ملی و یا عزم ملی تبدیل می‌شود و موجب هدایت تمامی تحولات و تغییرات به‌سوی یک آینده مشخص و معین می‌گردد. لذا توانایی مدیران و رهبران را در جهت مدیریت هدفمند بر چالش‌ها و فرصت‌ها افزایش می‌دهد. سیاست‌گذاری و هدایت یک جنبش اجتماعی و مبارزه سیاسی-اقتصادی از الزامات تحقق چشم‌انداز محسوب می‌شود.
رضا پدیدار معتقد است برجام نفت را زنده کرد و نفت اقتصاد ایران را؛ به آینده تحولات اقتصادی در ایران امیدوار است و به آینده سرمایه‌گذاری در ایران.
پدیدار به مهمترین مشکل برنامه تحول اقتصادی ایران اشاره می‌کند: «از مهمترین مشکلات برنامه تحول اقتصادی در ایران، روشن نبودن چشم‌انداز آینده ایران و سیاست‌های اقتصادی تحول‌آمیز بوده است تا با کمک آن یک خواست و عزم ملی برای تجمیع انرژی‌ها و هم‌جهتی فعالیت‌ها و یک برنامه فراگیر و همه‌جانبه در راستای آینده مطلوب و مشخص برای جامعه ایران به وجود آید.»
به‌گفته پدیدار، اقتصاد ایران یک اقتصاد دولتی و البته تا حدی سیاسی است و این امر باعث شده که از مسیر طبیعی خارج و در مقاطعی از زمان دچار عقب‌ماندگی شود. در این شرایط می‌توان گفت که اجزاء اصلی اقتصاد در ایران به‌درستی شناسایی نشده و روند حرکتی به‌سوی آینده را به‌درستی تبیین نکرده است. ویژگی‌های این اقتصاد و پیامدهای آن بر اقتصاد استوار است که موقعیت فعلی و آینده آنها به‌درستی شناسایی نشده و برحسب تغییرات نظام دولتی و اجرایی آن حاصل از تصمیمات مقطعی دچار بحران شده است.»
اقتصاد نفتی-سیاسی-دولتی و عوارض آن
عضو هیات نمایندگان اتاق تهران به اقتصاد سیاسی، اقتصاد نفتی و اقتصاد دولتی اشاره می‌کند که هر سه آنها، مشکلاتی را بر اقتصاد تحمیل می‌کند؛ عوارضی چون:
-رشد اقتصادی پایین و یا ناپایدار.
-عقب‌ماندگی از پیشرفت‌های اقتصادی و صنعتی و تجاری جهان.
-توسعه‌نیافتگی متعارف و پایین بودن استانداردهای زندگی و رفاه نسبت به کشورهای توسعه‌یافته در تناسب تولید خالص یا ناخالص ملی کشور.
-رکود و تورم مزمن و دامن‌گیر درصحنه فعالیت‌های کشور در طی سی‌ساله در اقتصاد ایران.
-ضعیف شدن ساختار قیمت‌گذاری آزاد و رقابت نهادهای بازار.
-فراگیر نبودن فرهنگ کار و تلاش و رفتارهای اقتصادی در جامعه ایرا، را بر اقتصاد تحمیل می‌کند.
سال 96 و بایدها و نبایدهای آن
عضو هیات نمایندگان اتاق ایران می‌گوید: «شش‌ماه اول سال آینده برای اقتصاد ایران، سال دشواری خواهد بود؛ هم تاثیر سیاست بر اقتصاد زیاد خواهد بود و این شاید چندین ماه طول بکشد؛ اما اگر برنامه‌ریزی منسجم و درستی برای اقتصاد آماده شود، حتما به مسیر درستی راهبری خواهد شد.»
او اشاره می‌کند: «با توجه به اینکه قرار است ایران 1404 بازیگر اصلی منطقه آسیای جنوب غربی باشد و به‌طورکلی کانون تشکیل یک منطقه واحد سیاسی - اقتصادی قلمداد شود باید مسیر توسعه‌یافتگی را با کسب درآمدهای مطمئن پشت سر بگذرد تا بتواند یک نفوذ اقتصادی و فرهنگی در منطقه به‌عنوان بستر اصلی نفوذ سیاسی خود پیدا کند.»
پدیدار می گوید: «در سال 96 قراردادها در این 10 گروه کالایی را دنبال می‌کنیم و علاوه بر این، دو گروه به این گروه‌ها اضافه می‌شود. صنعت نفت در سال آینده با دنبال کردن قرارداد با شرکت‌های خارجی و جذب سرمایه زمینه انتقال تکنولوژی را بیش از گذشته فراهم خواهد کرد.»
به‌گفته نایب رئیس فدراسیون صنعت نفت ایران، این مهم در شرایطی حاصل می‌شود که سهم درآمدهای پایدار را در اقتصاد ایران بدست آورده و متناسب با آن برنامه‌ریزی‌های جامع را به انجام برساند. با توجه به تحقق برنامه‌ریزی‌های کلان توسعه‌ای در اقتصاد نفتی کشور و محدود بودن این زمان در اقتصاد ایران باید به‌سرعت منابع درآمدی حاصل از توسعه و سرمایه‌گذاری را در این زمینه تثبیت و سهم کامل آن را برای فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده در برنامه‌های بالادستی کشور به مرحله انجام نزدیک نمود.
رضا پدیدار معتقد است: «فرصت ما در این مسیر بسیار کوتاه و زودگذر خواهد بود؛ باید فرصت‌ها را قدر دانست.»